قوله: «وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَکُمْ سَبْعَ طَرائِقَ» ای سبع سماوات، سمّیت طرائق لتطارقها و هو ان بعضها فوق بعض، یقال طارقت النعل اذ جعلت بعضها فوق بعض، و قیل سمّیت طرائق لانّها طرائق الملائکة یسیرون فیها و یقفون علیها. «وَ ما کُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِینَ» ای کنّا لهم حافظین من ان تسقط السّماء علیهم فهلکهم کما قال تعالی: «وَ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ». و قیل و ما کنّا عن خلق السّماوات غافلین فیقع فیها التفات و الفطور کقوله: «ما تَری فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ».
قال الزجّاج: ای لم یکن لتغفّل عن حفظهنّ کما قال. «وَ جَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً»، و قیل و ما کنّا عن ارزاق الخلق غافلین و عن شکرهم و کفرهم، و قیل ما ترکناهم سدی بغیر امر و نهی.
«وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ» ای من جانب السّماء، و قیل من السّحاب، و قیل من عین السّماء، «السَّماءِ» ای مطرا، «بِقَدَرٍ» ای قدر ما یکفیهم لشربهم و زرعهم، و قیل معناه بمقدار معلوم عند اللَّه لا یزید علیه و لا ینقص. قال ابن مسعود: لیست سنة با مطر من سنة و لکن اللَّه یصرفه حیث یشاء. و قیل بقدر او بوزن یعلمه اللَّه «فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ» یعنی ما یبقی فی الغدران و المستنقعات ینتفع به النّاس فی الصیف عند انقطاع المطر، و قیل فاسکنّاه فی الارض ثم اخرجنا منها ما نبع فماء الارض کلّه من السّماء، «وَ إِنَّا عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ» حتی تهلکوا عطشا و تهلک مواشیکم و تخرب اراضیکم، و فی الخبر: انّ اللَّه تعالی انزل اربعة انهار من الجنّة سیحان و جیحان و دجلة و الفرات».
عن عکرمة عن ابن عباس عن النّبی (ص): انّ اللَّه تعالی انزل من الجنّة خمسة انهار جیحون و سیحون و دجلة و الفرات و النیل انزلها، اللَّه من عین واحدة من عیون الجنّة من اسفل درجة من درجاتها علی جناحی جبرئیل استودعها الجبال و اجراها فی الارض و جعل فیها منافع للناس فی اصناف معائشهم فذلک قوله عز و جل: «وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ»، فاذا کان عند خروج یأجوج و مأجوج ارسل اللَّه جبرئیل فیرفع من الارض القرآن و العلم کلّه و الحجر الاسود من رکن البیت و مقام ابراهیم و تابوت موسی بما فیه و هذه الانهار الخمسة فیرفع کلّه ذلک الی السماء فذلک قوله «وَ إِنَّا عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ»، فاذا رفعت هذه الاشیاء فقد اهلها خیر الدّین و الدنیا.
«فَأَنْشَأْنا لَکُمْ بِهِ» ای بالماء، «جَنَّاتٍ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ لَکُمْ فِیها» ای فی الجنّات «فَواکِهُ کَثِیرَةٌ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ» شتاء و صیفا، و خصّ النخیل و الاعناب بالذکر لانّهما اکثر فواکه العرب، فالنخیل لاهل مکة و المدینة و الاعناب لاهل الطائف.
«وَ شَجَرَةً» ای و انشأنا لکم شجرة، «تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَیْناءَ» و هی الزیتون، قرأ ابن کثیر و نافع و ابو عمر و سیناء بکسر السّین، و قرأ الآخرون بفتحها و اختلفوا فی معناه و فی سینین فی قوله: «وَ طُورِ سِینِینَ» قال مجاهد: معناه البرکة. ای تخرج من جبل مبارک، و قال قتادة معناه: الحسن ای من جبل حسن، و قال مقاتل: کلّ جبل فیه اشجار مثمرة فهو سیناء و سینین بلغة النبط. قال ابن زید: هو الّذی نودی منه موسی و هو ما بین مصر و ایلة، و قیل سیناء اسم حجارة بعینها اضیف الجبل الیها بوجودها عنده، و قال مقاتل: خصّ الطّور بالزیتون لانّ اول الزیتون نبت فیه، و یقال انّ الزیتون اوّل شی‌ء نبت فی الدّنیا بعد الطّوفان. «تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ» قرأ ابن کثیر و ابو عمرو و رویس و ابن حسان عن یعقوب، تنبت بضم التاء و کسر الباء، و قرأ الآخرون و و روح عن یعقوب، تنبت بفتح التّاء و ضم الباء، فمن قرأ بفتح التّاء معناه تنبت بثمر الدهن و هو الزیتون، و قیل تنبت و معها الدهن، و من قرأ بضمّ التاء، اختلفوا فیه منهم، من قال الباء فیه زائدة و معناه تنبت الدهن کما یقال اخذت ثوبه و اخذت بثوبه، و منهم من قال نبت و انبت لغتان بمعنی واحد، قال زهیر:
رأیت ذوی الحاجات حول بیوتهم
قطینا لهم حتی اذا انبت البقل
ای نبت. «وَ صِبْغٍ لِلْآکِلِینَ» الصبغ و الصّباغ الادام الّذی یلون الخبز اذا غمس فیه و ینصبغ به و الادام کلّ ما یؤکل مع الخبز سواء ینصبغ به الخبز اولا ینصبغ، قال مقاتل: جعل اللَّه فی هذه الشجرة ادما و دهنا، فالادم الزیتون، و الدّهن الزیت، و خصّ بالذّکر لبرکته و کثرة الانتفاع به من الاستصباح به و الاصطباغ.
قوله: «وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً» ای آیة تعتبرون بها، و قیل العبرة الاتعاظ بالشی‌ء «نُسْقِیکُمْ مِمَّا فِی بُطُونِها» من اللّبن، کقوله: «مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً»، قرأ نافع و ابن عامر و ابو بکر عن عاصم و یعقوب، نسقیکم بفتح النون، و قرأ الباقون و حفص عن عاصم نُسْقِیکُمْ بضم النّون، قرأ ابو جعفر تسقیکم بالتاء و فتحها، فیکون الفعل للانعام، و سقی و اسقی لغتان. «وَ لَکُمْ فِیها مَنافِعُ کَثِیرَةٌ» فی ظهورها و رکوبها و اوبار ها و اصوافها و اشعارها، «وَ مِنْها تَأْکُلُونَ» یعنی لحومها.
«عَلَیْها» ای و علی الانعام فی البرّ، «عَلَی الْفُلْکِ» فی البحر، «ْمَلُونَ» یقال حمله حملانا ارکبه، قیل و من العبرة بها تسخیر اللَّه ایّاها لنا مع قوّتها لنتصرّف فیها کیف نشاء.
«وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ فَقالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ» وحده، «ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ» معبود سواه، «أَ فَلا تَتَّقُونَ» أ فلا تخافون عقوبته اذ عبدتم غیره.
«فَقالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ» ای اشرافهم لعوامهم، «ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُرِیدُ أَنْ یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ»
ای یتشرّف بان یکون له الفضل علیکم فیصیر متبوعا و انتم له تبع، «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ» ان لا تعبد سواه، «لَأَنْزَلَ مَلائِکَةً» یعنی لا بلاغ الوحی، «ما سَمِعْنا بِهذا» الّذی یدعونا الیه نوح من التّوحید، و قیل ما سمعنا آدمیّا بعثه اللَّه رسولا، «فِی آبائِنَا الْأَوَّلِینَ» ای فی القرون الماضیة، و قیل معناه ما ارسل بشر فی آبائنا الاوّلین.
«إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ بِهِ جِنَّةٌ» ای ما هو الّا رجل به جنون سوداء لغلب علی دماغه فتنقص من عقله و رأیه و لجنونه یأتی بمثل هذا و طمع فیما طمع، «فَتَرَبَّصُوا بِهِ حَتَّی حِینٍ» ای انتظروا حتی یموت فتنجوا منه و لا تقتلوه یفیق من جنونه فیدع هذا، او یستبین جنونه فیعذر، «قالَ رَبِّ انْصُرْنِی بِما کَذَّبُونِ» لمّا ایس نوح من ایمانهم قال ربّ انتقم لی و اهلکهم بسبب تکذیبهم ایّای.
«فَأَوْحَیْنا إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنا» ای استجبنا دعاءه و امرناه ان یصنع سفینة بمرای منّا و منظر و تعلیمنا ایّاه صنعتها و اتخاذها. «فَإِذا جاءَ أَمْرُنا» ای قضاؤنا فی قومک بهلاکهم، «وَ فارَ التَّنُّورُ». یعنی التنور الّذی کان فی دار نوح جعل اللَّه خروج الماء منه علامة لهلاک القوم، و قال علی بن ابی طالب (ع): فارَ التَّنُّورُ ای طلع الصبح
، و قد سبق شرحه فی سورة هود. «فَاسْلُکْ فِیها،» سلک متعدّ کقوله: «ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ» ای ادخل فی السفینة من کلّ نوع من الحیوان ذکرا و انثی «وَ أَهْلَکَ» ای نسلک و اولادک و من آمن معک، «إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ» بانّه هالک فلا تحمله معک و هو ابنه کنعان و إحدی زوجتیه اسمها واغلة. «وَ لا تُخاطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ» ای لا تسئلنی انجاهم فانّی اغرقهم.
«فَإِذَا اسْتَوَیْتَ أَنْتَ وَ مَنْ مَعَکَ عَلَی الْفُلْکِ»، در قرآن لفظ استواء بر پنج معنی آید: یکی بمعنی محاذات چنان که گفت: «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ» «هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ». وجه دوم بمعنی اعتدال چنان که در وصف موسی گفت: «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی» ای استوی قدّه و اعتدل بحیث لا یزید علیه. وجه سوم بمعنی وقوف چنان که کشتی نوح را گفت: «وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ» ای وقفت. چهارم بمعنی قصد کقوله: «ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ» ای قصد و عمد.
پنجم بمعنی استقرار کقوله. «ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ»، و کقوله: «فَإِذَا اسْتَوَیْتَ» ای استقررت. «أَنْتَ وَ مَنْ مَعَکَ عَلَی الْفُلْکِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی نَجَّانا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» ای الکافرین.
«وَ قُلْ رَبِّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلًا مُبارَکاً» قرأ ابو بکر عن عاصم، منزلا بفتح المیم و کسر الزای، یرید موضع النزول لانّ مفعلا قد یکون للمکان. و هو القیاس فیه لانّه من نزل ینزل بکسر الزاء، فیکون المنزل علی هذا مفعولا به و هو السفینة بعد الرکوب، و قیل هو الارض بعد النزول، و یجوز ان یکون مصدرا و یکون المفعول به محذوفا و یکون الفعل العامل فی المصدر مضمرا یدلّ علیه، انزلنی کانّه قال: انزلنی مکانی لأنزله نزولا مبارکا، فانّ النزول لا یکون مصدرا لا نزل بل یکون مصدرا لنزل و المنزل و النزول واحد، و الوجه الاوّل اظهر و هو انّ المنزل موضع النزول، و قرأ الباقون و حفص عن عاصم منزلا بضم المیم و فتح الزای، و الوجه انّه یجوز ان یکون موضع انزال و ان یکون مصدرا فان کان موضعا للانزال کان مفعولا، و المعنی انزلنی موضع انزال مبارکا، فیکون المنزل علی هذا اسما للمکان من انزل، و ان کان مصدرا فالمفعول به محذوف و التقدیر، انزلنی مکانی انزالا مبارکا، و الانزال یحتمل انّه اراد فی السفینة، و یحتمل بعد الخروج. قوله: «مُبارَکاً» بالبرکة فی السفینة النجاة و فی النزول بعد الخروج کثرة النسل من اولاده الثلاثة. «وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ» ای خیر من انزل عباده المنازل، فاستجاب اللَّه دعاءه حیث قال: اهبط بسلام منّا و برکات علیک، و بارک فهیم بعد انزالهم من السفینة حین کان جمیع الخلق من نسل نوح، و قیل اراد بهذه الآیة تعلیم الخلق ان یقولوا هذا اذا ارادوا النزول بمکان لیبارک لهم فیه.
«إِنَّ فِی ذلِکَ» الّذی ذکرت من امر نوح و السفنیة و اهلاک الاعداء، «لَآیاتٍ» ای لعبرا و دلالات علی قدرتنا، «وَ إِنْ کُنَّا» یعنی و ما کنّا، و قیل و قد کنّا، «لَمُبْتَلِینَ» ای مختبرین طاعتهم بارسال نوح الیهم.
«ثُمَّ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ» ای اهلکناهم و احدثنا. «مِنْ بَعْدِهِمْ» ای من بعد قوم نوح، «قَرْناً آخَرِینَ» ای عادا الاولی.
«فَأَرْسَلْنا فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ» و هو هود، و قیل قرنا آخرین ای ثمود و هی عاد الآخرة، «فَأَرْسَلْنا فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ» و هو صالح بن عابر، و کان صالح عربیّ اللسان و کان اشدّ زهدا من عیسی بن مریم. و کان یمشی عمره حافیا حاسرا، «فَأَرْسَلْنا فِیهِمْ» ای الیهم و افاد فیهم انّه لم یأتهم من مکان غیر مکانهم، و انّما اوحی الیهم و هو فیما بینهم، «رَسُولًا مِنْهُمْ» ای من قومه، «أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ» وحده، «ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ» ای معبود سواه، «أَ فَلا تَتَّقُونَ» أ فلا تخافون عقابه.
«وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا» ای الاشراف الّذین جحدوا توحید اللَّه، «وَ کَذَّبُوا بِلِقاءِ الْآخِرَةِ» ای بالبعث و النشور، «وَ أَتْرَفْناهُمْ» ای نعّمناهم و وسّعنا علیهم، «فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» حتی بطروا و عتوا، «ما هذا» ای ما هذا النبیّ، «إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یَأْکُلُ مِمَّا تَأْکُلُونَ مِنْهُ وَ یَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ» فمن این یدّعی رسالة اللَّه من بینکم و لیس هو با ولی بها من غیره.
«وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَکُمْ» فیما یأمرکم به و ینهاکم عنه، «إِنَّکُمْ إِذاً لَخاسِرُونَ» عقولکم و مغبونون رأیکم.
«أَ یَعِدُکُمْ أَنَّکُمْ إِذا مِتُّمْ وَ کُنْتُمْ تُراباً وَ عِظاماً أَنَّکُمْ مُخْرَجُونَ» انّ الاولی فی موضع نصب مفعول یعدکم، و الثانیة بدل منها، و المعنی أ یعدکم الخروج من من قبورکم احیاء بعد کونکم ترابا و عظاما رمیمة.
«هَیْهاتَ هَیْهاتَ لِما تُوعَدُونَ» ای بعید بعید ما توعدون، اصل هذه الکلمة من المهاهاة، یقال هاهی یهاهی مهاهاة، و العرب تقولها فی الاستبعاد و الاستنکار و تستحسن فیها التکرار و تدخل فیها اللام و تحذفها تقول هیهات هذا الامر ای هو بعید، و هیهات لهذا الامر ای بعدا، و قرأ ابو جعفر هیهات هیهات بکسر التّاء.
و قرئ بالضم ایضا و کلّها لغات صحیحة، فمن فتحه جعله مثل این و کیف، و من ضمّه جعله مثل منذ و قطّ و حیث، و من کسره جعله مثل امس و هؤلاء، و الوقف علیها اذا کسرتها بالتّاء لا غیر، و اذا فتحتها جاز أن یقف علیها بالهاء.
قوله: «إِنْ هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا» قیل هی کنایة عن الحیاة ای ما الحیاة الّا حیاتنا الدّنیا الّتی نحن فیها و دنت منّا، و الحیاة الّتی تدعی بعد الموت باطلة، و قیل هی کنایة عن النهایة ای ما نهایتنا و مدة بقائنا «إِنْ هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا» و لا بعث بعدها و لا حیاة. و قیل هی کنایة عن الاحوال، ای ما احوالنا الّا حیاتنا الّتی نحن فیها ثمّ نموت و قد انقضی الامر و انقطع النظام. «نَمُوتُ وَ نَحْیا» ای یموت الآباء و یحیی الاولاد ثمّ یموتون، و قیل فیه تقدیم و تأخیر، و تقدیره، ان هی الّا حیاتنا الدنیا نحیا و نموت و ما نحن بمبعوثین بعد الموت.
«إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ» یعنون الرّسول. «افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً» فی دعواه الرسالة و البعث بعد الموت، «وَ ما نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِنِینَ» بمصدّقین فیما یدعیه و لا نؤمن به.
«قالَ رَبِّ انْصُرْنِی» ای قال الرّسول و هو صالح، ربّ انصرنی و عجّل هلاکهم بتکذیبهم ایّای، دعا علیهم حین ایس من ایمانهم، فاستجاب اللَّه دعاه، «قالَ عَمَّا قَلِیلٍ» ای عن قریب، «لَیُصْبِحُنَّ نادِمِینَ» یندمون اذا نزل بهم العذاب علی التکذیب.
«فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ بِالْحَقِّ» ای بالامر الحق من اللَّه، قیل صاح بهم جبرئیل صیحة هائلة تصدعت قلوبهم بها فماتوا، «فَجَعَلْناهُمْ غُثاءً» و هو ما یحمله السیل من حشیش و عیدان شجر، معناه صیّرناهم هلکی فیبسوا یبس الغثاء من نبات الارض، «فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» هذا کلام من لا یغلط فی فعله و لا یندم علی امره و تجده فی القرآن فی مواضع.
«ثُمَّ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قُرُوناً آخَرِینَ» فاورثناهم دورهم و اموالهم ففعلوا مثل افعالهم فعذّبناهم کتعذیبهم، منهم العمالقة و سدوم و طسم و جدیس و وبار و صغار و غیرهم. «ما تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَها وَ ما یَسْتَأْخِرُونَ» قیل یعنی بذلک اجل الموت و قیل اجل العذاب.
«ثُمَّ أَرْسَلْنا رُسُلَنا تَتْرا» ای تواترت الرّسل بعدهم الی زمن موسی (ع).
و فی تتری قولان: احدهما یتلوا بعضهم بعضا و بین کلّ اثنین فترة، و الثانی متتابعة لا فتور فیها، و اصله من الوتر الّذی هو الفرد، ای واحدا بعد واحد، و هو اسم واحد وضع للجمع، مثل شتّی، و التّاء مبدّلة من الواو، و الاصل و تری، قلبت الواو تاء مثل التقوی و التراث، و التکلان، و الالف الّتی فی آخره قیل هی للالحاق بمنزلة الالف فی ارطی و علقی و معری و فعلی هذا یجوز ان تنوّنه و هو قراءة ابن کثیر و ابی عمرو و ابی جعفر، و قیل الالف للتأنیث وزنه فعلی مثل سکری فلا یدخله التنوین، و هو قراءة الباقین. «کُلَّ ما جاءَ أُمَّةً رَسُولُها کَذَّبُوهُ» ای ما یأتیهم رسول الّا کذبوه، «فَأَتْبَعْنا بَعْضَهُمْ بَعْضاً» بالاهلاک، «وَ جَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ» ای سمرا و مثلا لمن بعدهم یتحدّث بهم تعجبا، و هی جمع احدوثة و یجوز ان یکون جمع حدیث. قال الاخفش: انّما یقال هذا فی الشرّ، و امّا فی الخیر فلا یقال جعلناهم احادیث و احدوثة، و انّما یقال صار فلان حدیثا. «فَبُعْداً لِقَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ» ای بعدا من رحمة اللَّه لقوم لا یؤمنون فیکون بمعنی اللعنة، و قیل بعدا ای اهلاکا علی معنی الدعاء علیهم.
«ثُمَّ أَرْسَلْنا مُوسی وَ أَخاهُ هارُونَ بِآیاتِنا» التسع، و قیل بالتوریة، «وَ سُلْطانٍ مُبِینٍ» حجة ظاهرة.
«إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ فَاسْتَکْبَرُوا» عن قبول الایمان تعظّما و ترفعا، «وَ کانُوا قَوْماً عالِینَ» متکبرین قاهرین غیرهم بالظلم، کقوله: «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ» «فَقالُوا» یعنی فرعون و قومه، «أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَیْنِ مِثْلِنا» فتبعهما، «وَ قَوْمُهُما» یعنی بنی اسرائیل، «لَنا عابِدُونَ» ای هم لنا کالخول و العبید یخدموننا طائعین خاضعین، و العرب تسمّی کلّ من دان لملک عابدا له، قال الحسن: کانت بنو اسرائیل یعبدون فرعون و فرعون یعبد الصّنم، و قیل یعبد العجل.
قوله: «فَکَذَّبُوهُما» ای اقاموا علی تکذیبهما، «فَکانُوا مِنَ الْمُهْلَکِینَ» بالغرق فی بحر قلزم.
«وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ» ای التوریة بعد هلاک فرعون و قومه، «لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ» لکی یهتدی به قومه.
«وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْیَمَ وَ أُمَّهُ آیَةً» ای دلالة علی قدرتنا، و لم یقل آیتین لانّ المعنی و جعلنا کلّ واحد منهما آیة، کما قال سبحانه و تعالی: «کِلْتَا الْجَنَّتَیْنِ آتَتْ أُکُلَها» ای اتت کلّ واحدة منهما اکلها، و قیل و جعلنا شأنهما آیة لانّ عیسی ولد من غیر اب و امّه ولدت من غیر مسیس ذکر فکانت الأعجوبة فیهما واحدة، «وَ آوَیْناهُما» ای جعلنا مأواهما «إِلی رَبْوَةٍ» قرأ ابن عامر و عاصم ربوة بفتح الرّاء، و قرأ الباقون ربوة بضمّ الرّاء، و هی بیت المقدس، و سمّیت ربوة لانّها اقرب الارض من السّماء بثمانیة عشر میلا، و قیل هی دمشق، و قیل هی مصر، و لو لا ان قربها علی ربی لغرقت تلک القری، و الربوة النشز من الارض، و فیها خمس لغات، ربوة و ربوة و ربوة و و رباوة و هی البقاع من الارض، و یقال فلان فی ربوة من قومه ای فی نسب و نصاب شریف.
«ذاتِ قَرارٍ» ای مستویة بسیطة یمکن الاستقرار علیها، و قیل فیها منازل یستقرّون فیها، و قیل القرار مستقر الماء، و معین ماء ظاهر یری بالعین، و هو مفعول من عانه یعینه اذا ادرکه البصرور آه، و یجوز ان یکون فعیلا من معن الماء یمعن اذا جری و کثر فهو معین و کلاء و ممعون جری فیه الماء، و الماعون من اسماء الماء. اهل تاریخ گفتند مولد عیسی (ع) بعد از ملک اشکانیان بود به پنجاه و یک سال و در آن روزگار مملکت زمین ملوک طوایف را بود و ملک شام قیصر روم را بود و هیردوس الملک بر بنی اسرائیل پادشاه بود از جهت قیصر، و هیردوس از قوم بنی اسرائیل که کتاب دانیال را خوانده بودند شنیده بود که ستاره‌ای برآید و طلوع آن ستاره نشانست مر فرزندی را که از مادر در وجود آید و در عهد خویش سیّد جهانیان بود و دست وی بالای همگان بود، و بتقدیر و اراده اللَّه تعالی مرده زنده کند و بیمار را شفا دهد و از نهانیها خبر دهد، و بعاقبت بآسمان شود. پس چون آن ستاره بر آمد و عیسی از مادر در وجود آمد و خبر بهیردوس رسید هیردوس قصد قتل وی کرد رب العزه ملکی فرستاد بیوسف نجّار که هیردوس قصد قتل عیسی دارد او را و مادر او را از زمین شام بزمین مصر بر، یوسف مریم را و عیسی را بر خر نشاند و روی سوی مصر نهادند اینست که ربّ العزه گفت: «وَ آوَیْناهُما إِلی رَبْوَةٍ ذاتِ قَرارٍ وَ مَعِینٍ». دوازده سال در مصر بماندند مادر در آن صحرا و کشت زار خوشه می‌چید و فرزند می‌پرورد، آورده‌اند که مریم گهواره عیسی با خود می‌برد هر جا که میرفت از یک دوش گهواره در آویخته و از دیگر دوش زنبیل که در آن خوشه بود چنان زندگانی می‌کرد تا عیسی دوازده ساله گشت، وهب منبه گفت: اول اعجوبه‌ای که در مصر بر وی پیدا گشت آن بود که بخانه دهقانی فرو آمده بودند، شبی از شبها دزد در آن رفت و مال دهقان از خزینه وی ببرد دهقان دلتنگ شد و مریم نیز بسبب وی دلتنگ شد، عیسی مادر را گفت چیست که ترا دلتنگ می‌بینم؟
گفت از آن که شب دزد آمد و مال دهقان ببرد، عیسی گفت خواهی که من آن دزد را پیدا کنم و مال با خداوند رسانم؟ گفت: نعم یا بنیّ، نیک می‌گویی ای پسرک من چنین کن اگر توانی، گفت دهقان را بگوی تا فلان نابینا را و فلان مقعد را بنزدیک من آرد چون آمدند مقعد را گفت تو بر گردن نابینا نشین چون بر نشست نابینا را گفت تو برخیز، گفت من ضعیف تر از آنم که بر توانم خاست. عیسی گفت چنان که دوش برخاستی برخیز، آن قوّت که ترا دوش بود امروز هنوز هست برخیز، چون برخاست دست مقعد بر وزن خزینه رسید که در آن مال بود، عیسی گفت نابینا بقوّت یاری داد و مقعد بچشم بدید و بر گرفت، ایشان هر دو اقرار دادند و او را بر است داشتند و مال با خداوند دادند، دهقان گفت مریم را که این مال یک نیمه بتو دادم، مریم گفت من نخواهم که مرا نه برای این آفریده‌اند، گفت بپسرت دادم گفت کار او از آن عظیم ترست و همّت او از آن عالی‌تر که بمال دنیا رغبت کند، و آن وقت عیسی دوازده ساله بود، و بعد از آن خبر هلاک هیردوس بایشان رسید ایشان بفرمان و وحی اللَّه تعالی از آنجا بشام بازگشتند مریم و عیسی و یوسف نجار بدهی فرو آمدند، نام آن ده ناصره، و بها سمّیت النصاری و کان عیسی یتعلّم فی السّاعة علم یوم و فی الیوم علم شهر و فی الشّهر علم سنة، فلمّا تمت له ثلاثون سنة اوحی اللَّه عزّ و جل الیه و بعثه الی النّاس، و تمام بیان هذه القصّة ذکرناه فیما مضی و اللَّه اعلم.