ملک‌الشعرا بهار » منظومه‌ها » آیینۀ عبرت » بخش سوم - از کریم خان زند تا مشروطه

اندرین فترت برآمد رایت سالار زند

مملکت را کرد مستخلص پس از پیکار چند

بود سلطانی کریم و شهریاری هوشمند

دوحهٔ نیکی نشاند و ریشهٔ زشتی بکند

پایگاه ملک را بنهاد بر چرخ بلند

خسروان را شاید از رفتار او گیرند پند

کشور اندر عهد او آسایش و آرام یافت

زیردستان را به نیکی کام داد و کام یافت

چون حسن شاه قجر مازندران را رام یافت

خان زند از او شکستی سخت بدفرجام یافت

حیله‌ها انگیخت چون خود را به بند و دام یافت

تا که کار دشمن از تدبیر او انجام یافت

الغرض با زیردستان گشت چندان سازگار

کان نتاند مهربان مادر به طفل شیرخوار

شب شدی بر بام و افکندی نظر بر هر کنار

گر نشان عیش جستی شکر کردی بیشمار

ور نشان بانگ و رامش کم شنیدی شهریار

ناسزا گفتی بسی بر پاسبانان دیار

خود شبی بزمی بپا کرد از زنان ماهرو

دید یک تن زان میان افکنده چین اندر برو

گفت این از چیست‌؟ گفت ای شهریار کامجو

کرده با من چند گه سبزی فروشی دل نکو

نیز من امشب قرار وصل دادستم بدو

چون حدیث او به پایان رفت‌، شاه نیکخو

با چنین آبادی ملک و خوشی و کر و فر

با خودآرائی و آرایش نبود او را نظر

جامه‌ای از پنبه بودش هر دو رویه آستر

وآن هم آرنجش همیشه پینه‌دار و نیمه‌در

لیک گاه جود و بخشش داشت در پیش نظر

سنگ را همتای گوهر خاک همسنگ زر

باری اندر ملک داری درّ عدل و داد سفت

هم به نام نیک‌، تخت و تاج را بدرود گفت

جانشینان ورا شد جهل و استبداد جفت

طالع بیدارشان از جهل و استبداد خفت

صرصر بیدولتی‌شان خرمن آمال رفت

پس گل قاجاریان ازگلشن عزت شکفت

بر در شیراز با خلقی گران میر دلیر

تاخت بر لشکرگه آقا محمد خان چو شیر

مهتر قاجار مردی کرد و باز استاد دیر

زین ثبات و پردلی شد بر امیر زند چیر

جنگ‌ها کردند تا شد روزگار از جنگ سیر

پهلوان زند آمد عاقبت زین جنگ زیر

اوست اندر پادشاهی مغز و اینان جمله پوست

یک تن ازاینان اگر شایان تحسین است اوست

بی‌دورنگی بد، به ‌دشمن ‌دشمن ‌و با دوست‌ د‌وست

آفرین بر شهریاری کاینش طبع و اینش خوست

گاه کوشش راست گفتی ساخته از سنگ روست

گاه تدبیر آنچه گفتی خلق گفتندی نکوست

فرقهٔ قاجار از جان بندهٔ درگه شدند

مردم کوه پتشخوارش ز جان همره شدند

الغرض نیمی ز ایران بندگان شه شدند

دشمنان خانگی چون زین خبر آگه شدند

جنگجویی را همه تن سوی میدانگه شدند

لیک در میدان آن شیر ژیان روبه شدند

باری او را بود در شاهی دو خوی ناپسند

خست بسیار و بی‌انصافی بالابلند

نیمهٔ مردان کرمان را به خواری چشم کند

دخترانشان را به ذل بردگی اندر فکند

پس بکندش چشم و آوردش به ری بسته به‌بند

راند حکمی زشت بر لطفعلی خان. شاه زند

میرزا شهرخ که بود اندر خراسان حکمران

پور نادر شه بد و بودش جواهرها نهان

بود نابینا و شد تسلیم خاقان جهان

وز شکنجه مرد مسکین‌، اینت خصمی بی‌امان

شد به رزم روسیان زآن‌ پس سوی تفلیس‌، خان

گنجه و تفلیس بستد شد سوی شوشی روان

اندر اردوگاه پیرامون شوشی نیمشب

کرد از دو خادم دیرینه خربوزه طلب

بهرش آوردند و شه بنمود بر آنان غضب

کفت ازین خربوزه خوردستید بی‌شرط ادب

بامدادان چشم‌هاتان برکنم تا زان سبب

عبرت افزایید زیرا عبرت افزاید تعب

شد سپس فتحعلی شه اندر ایران پادشا

بود سلطانی رحیم و شهریاری با حیا

لطف‌ها فرمود بر فتحعلی خان صبا

شعر و صنعت یافت از تشویق او قدر و بها

هم در آن ایام جنگ روس و ایران شد بپا

انگلیسان وعده‌ها کردند بی‌شرط وفا

بست ناپلیون با فتحعلی عهد وداد

زان بریتانی به بیم افتاد و برگشت از عناد

بست با قیصر، علی‌رغم بناپارت اتحاد

کرد اندر بارهٔ قفقاز وگرجستان فساد

نیز با فتحعلی شه دم زد از صلح و سداد

زان میان فتحعلی شه کرد بر وی اعتماد

روس با ما جنگ کرد و در گلستان عهد بست

لیک ناگه عهدهای بسته را در هم شکست

حمله بر تبریز کرد و داد جنگی تازه دست

عاقبت در ترکمان‌چایی ز نو پیمان ببست

وآن قرار جابرانه همچنان برجای هست

چند شهر از ما گرفت و نام ما را کرد پست

شاه‌عباس از پس آن عهد و پیمان خوار شد

نایب شه بود لیکن راندهٔ دربار شد

متهم شد در شکست روس و بی‌مقدار شد

در خراسان رفت و آنجا زاندهان بیمار شد

خاک طوس از آن قد بالنده برخوردار شد

شاه هم در اصفهان از زندگی بیزار شد

جانشین بد شه محمد زادهٔ عباس شاه

زانکه عهد روس و ایران بد بر این معنی گواه

لیک فرزندان شه بودند اندر اشتباه

هریکی خود را شهی خواندند با خیل و سپاه

ظل سلطان شد علی‌شاه و به‌ری برشد به گاه

جانشین بیرون از آذربایجان شد کینه‌خواه

زادگان شاه ماضی هر یکی شاهی بدند

هر یکی در ملک چون شیر دژآکاهی بدند

لیک با تهدید قیصر جمله روباهی بدند

مر محمد شاه را خدام همراهی بدند

تابع استاره کشته ارچه خود ماهی بدند

در بر قائم مقامش عبد درگاهی بدند

خواجه‌بوالقاسم به کار روس و ایران دست داشت

در منظم کردن ایران بسی همت گماشت

در فن انشا ز نو تخمی به باغ فضل کاشت

شعر را نیکو سرود و نامه را نیکو نگاشت

در امور ملک رایات اولی‌الامری فراشت

زان سبب افکار دربار شه از وی روی کاشت

میرزا آقاسی اندر فتح اقلیم هرات

جنب‌ و جوشی کرد لیکن پیش آمد مشکلات

ساخت بهر خود ضیاع وافر از ملک و قنات

دست و پایی کرد تا شه را پدید آمد وفات

ناصرالدین‌شه بری رخ کرد چون شد شاه مات

بود همراهش وزیری داهی و عالی صفات

چون که ناپلیون به‌سوری «‌سن هلن‌» شد رهسپار

بسته شد اندر اروپا عهدهای استوار

یافت لوی هجدهم بر مسند شاهی قرار

اختلافات اروپا ختم شد یک روزگار

وز دگر سو جنبش علمی به عالم یافت بار

لیک ایران بود غرق خواب جهل و اضطرار

مردم هشیار دنیا در خیال سروری

روز و شب مستغرق تدبیر و حیلت گستری

گرم نشر صنعت و علم و رعیت‌پروری

بهر کالای وطن در جستجوی مشتری

در نهان ستوار کرده پایهٔ جنگ‌آوری

لیک ایران زندگانی را شمرده سرسری

ناصرالدین شه جوانی بود نادانسته کار

مهد علیا مادرش درکارها دایر مدار

مردم دربار هر یک ناکسی مردم‌شکار

بود تنها صدر اعظم در پی اصلاح کار

فکرتش آن بود تا با روسیان آید کنار

وز هری آرد به کف تا غزنی و تا قندهار

اندرین فکرت وزیر شه میان را تنگ بست

ریشهٔ بیداد کند و گردن رشوت شکست

دزد و جاسوس‌ و سخن‌چین ز احتسابش گشت‌ پست

جمع و خرج ملک را تنظیم داد آن حق‌پرست

سخت بگرفت اقتدارات پراکنده به دست

لیک غافل بود کاو را در پی است آن پیل مست

مادر شه با دگر درباریان شوربخت

همره بیگانگان گشتند و کوشیدند سخت

شاه را دادند بیم از انتقال تاج و تخت

چاه چربک خورد و بنهاد اره بر پای درخت

خواجه‌شدخلوت گزین‌،و‌ آخر به کاشان برد رخت

شد دل دانشوران اندر فراقش لخت لخت

از پس مرگش در ایران فکر نام و ننگ مرد

خون او گفتی که نقش عزت از ایران سترد

ماند ایران در شمر همباز کشورهای خرد

انگلیس و روس از آن‌ ساعت در ایران دست برد

قدرت همسایگان یکسان گلوی ما فشرد

گشت برپا فتنهٔ ایلات ترک و لر و کرد

ما و ژاپن همسفر بودیم اندر آسیا

او سوی مقصد شد و در نیمه‌ره ماندیم ما

ملک آلمان را منظم ساخت بیزمارک از وفا

خورد ناپلیون سوم زو شکست اندر وغا

پهنهٔ آمریک شد میدان هر زورآزما

هرکسی کرد از برای خود به‌نوعی دست و پا

جنبش ملی بمرد اندر دل ایرانیان

فکر بسط و ارتقاء عسکری رفت از میان

بود ایران امن و دولت خفته اندر پرنیان

چون کسی کاو خسبد اندر بیشهٔ شیر ژیان

علم تاریخ و ادب را گشت بازاری عیان

هم اصول و حکمت و فقه و معانی و بیان

خودکرفتم شافعی و بوحنیفه زنده گشت

یا سخن چون روزگار انوری ارزنده گشت

چیست حاصل گرنه بیخ فقر و ذلت کنده گشت

بخت کشور شد سیه‌ چون ‌رخت لشکر ژنده گشت

شه که در معنی بر شاهان عالم بنده گشت

معنویت نیست در ملکش وگر پاینده گشت

گر تناسب را بگیریم از ملوک غزنوی

ناصرالدین شه به مشرق بوده سلطانی قوی

صاحب تدبیر و عزم و رای و طبع مستوی

جمع در وی جمله آداب و صفات خسروی

کشورش ز امن و رفاه و علم و صنعت محتوی

در قضایا کرده از فکر عمومی پیروی

این شنیدم کز پس سی سال شاهی گفت شاه

کای دریغا از چه رو کردم اتابک را تباه

باد بر زخمش پس از سی سال خو‌رد و کرد آه

وز حدیث بی‌وزیر یک گشت خستو بر گناه

یافت کز بیزمارک‌، زی پاریس برد آلمان سپاه

و انگلستان از وزیران‌، زد به مرز هند راه

شد فراهانی تباه و گشت اتابک ناپدید

بر سپهسالار هم از مفسدان آفت رسید

دیر شد هنگام اصلاحات و شد مویش سپید

گشت از درباریان سفله یکسر ناامید

در سیاست چاره‌ای جز روز طی کردن ندید

دست از مرو و هرات و خیوه و اترک کشید

در مسیل مسکنت بغنود و چندی برگذشت

سر ز جا برداشت آن‌ساعت که ‌آب از سرگذشت

قسمتی از روزش اندر حاجت کشور گذشت

باقی اوقات او در زین و در بستر گذشت

وز پی گردش یکی سوی اروپا برگذشت

ماندش از پنجاه ساله خسروی این سرگذشت

مرگش آغاز غمان دورهٔ قاجار شد

واز قضا تاریخ مرگش هم «‌غم بسیار» شد

شه مظفر اندکی از ملک برخوردار شد

زانکه او هم ز اول شاهنشهی بیمار شد

انقلاب فکری اندر عهد او برکار شد

جلسه‌ها ایجاد گشت و فکرها بیدار شد

از فرنگ آمد به ایران طرفه‌های رنگ‌رنگ

شاه را مجذوب کرد آوازهٔ شهر فرنگ

زی فرنگستان سه کرت شاه ایران راند خنگ

خواست تا ایران شو‌د همچون فرنگستان قشنگ

زان سبب کرد از اجانب قرض‌هایی بیدرنگ

شد خریداری از آن زر اندکی توپ و تفنگ

تلگراف اندر زمان ناصرالدین شد درست

پس مظفر شاه گمرک را نمود اصلاح و پست

مردم از بلژیک آورد و به کار انداخت چست

با اتابک داد او کار صدارت را نخست

پس امین‌الدوله را آورد و ز او اصلاح جست

لیک با دربار فاسد کی شود کاری درست

کر و فری کرد عین‌الدوله اندر کار ملک

لیک از آن پیچیده تر شد عقده دشوار ملک

کی به زور هایهو رونق پذیرد کار ملک

کی شود ادبار ملک اصلاح از دربار ملک

شاه خود بیمار و مانده بی‌دوا بیمار ملک

رشوت و تزویر و دزدی رایج بازار ملک

رفته رفته شد ز عین‌الدوله دل‌ها پرگزند

در مجالس گفتگوها شد برضدش بلند

کرد عین‌الدوله جمعی را ز دانایان به بند

چند تن را در کلات و اردبیل اندر فکند

تاجران هم رنجه از لَت خوردن تجار قند

زین سبب بازارها شد بسته زین آزار چند

سیدی شد کشته وز غوغاییان فریاد خاست

مرد و زن از بارگاه شه‌مظفر دادخواست

لیک عین‌الدوله اندرکار خود استاد راست

گفت باید کاقتدار پشه را از باد کاست

پادشه گفتش که دربار شهنشه داد جاست

مرجع خلقست اگر هفتاد اگر هشتاد پاست

سیّد آزاده عبدالّه که بود از بهبهان

همچنین سید محمد عالم بسیاردان

با دگر دانشوران و فاضلان و عالمان

جملگی گشتند سوی مسجد جامع روان

گشت در ری انقلابی آشکار اندر زمان

هرج و مرج افتاد در بازار و برزن ناگهان

هیئت روحانیان رفتند از ری سوی قم

تا که از این ملک فرمایند هجرت کلهم

صدر اعظم کرد با مردم ز هر سو اشتلم

لیک گفتش جنبش ملی که‌، هان ای خواجه قم‌!

طبل آزادی کشید آواز چون رویینه خم

خلق باز آمد ز شه عبدالعظیم و شهر قم

گشت عین‌الدوله از کار صدارت برکنار

از پس او شد مشیرالدوله را آغاز کار

داد بر مشروطه فرمان خسرو والاتبار

منتخب شد مجلس شوری در اول روزگار

یافت قانون اساسی در ولایت انتشار

انجمن‌ها گشت برپا در همه شهر و دیار

اینهمه آثار شاهان خسروا، افسانه نیست

شاه را شاها، گزیر از سیرت شاهانه نیست

خسروی اندر خور هر مست و هر دیوانه نیست

مجلس‌افروزی‌ز شمع‌است آری از پروانه نیست

اینک اینک کدخدایی جز تو در این خانه نیست

خانه‌ای چون خانهٔ تو خسروا ویرانه نیست