سام میرزا صفوی » تذکرهٔ تحفهٔ سامی » صحیفهٔ پنجم در ذکر شعرا » ۲۶۴- مولانا عبدالرحمن جامی

نه دیوان شعر است این ملک جامی

کشیدست خوانی برسم کریمان

ز الوان معنی در او هر چه خواهی

بیابی . مگر مدح و دم لئیمان

مولدم جام و رشحه قلمم

جرعه جام شیخ الأسلامی است

لاجرم در جریده ی اشعار

بدو معنی تخلصم جامی است

نه زهد آمد مرا مانع ز بزم عشرت اندیشان

غم خود دور میدارم ز بیم عشرت ایشان

بجایی کاطلس شاهان نشاید فرش ره حاشا

که راه قرب یابد دلق گرد آلود درویشان

ای شه تنک قبایان مه زرین کمران

سرور کج کلهان خسرو شیرین پسران

مرهم سینه بی کینه آشفته دلان

مردم دیده غمدیده ی صاحب نظران

تا کی افتم به رهت آه زنان، اشک فشان

تا کی آیم بدرت نعره زنان، جامه دران

گذری کن بسر عاشق مهجور که هست

محنت عاشقی و دولت خوبان گذران

با خیال تو سحر معذرتی میگفتم

کای شده مونس تنهایی خونین جگران

خویشرا شهره بعشق دگران میسازم

تا ندانند حدیث من و تو، بیخبران

گفت جامی چو دلت شیفته ماست چه باک

گر به تلبیس شوی شهره بعشق دگران

ای سرو راستین که کله کج نهاده ای

وی تازه گل که پرده ز عارض گشاده ای؟

از جنس آب و خاک نه ای از چه گوهری؟

و ز نوع جن و انس نه ای از چه زاده ای؟

نازک تری ز برک سمن، ور نه گفتمی

بر شکل سرو ریخته از سیم ساده ای

وصف تو را چنانکه تویی، چون کنم بیان

کاز هر چه در خیال من آید زیاده ای

رفت آن سوار و صبر و خرد در رکاب او

ای اشک خون گرفته، تو، چون ایستاده ای

خود را میان راه فکند و، بعشوه گفت

یکسو نشین، چه در ره مردم فتاده ای؟

برخاستم که دست زنم در عنانش گفت

اینسان چرا عنان دل از دست داده ای؟

سر بر نشان پاش نهادم بغمزه گفت

جامی، برو چه در پی من سر نهاده ای

خوی را که تو را ز تاب می، ریخته از جبین فرو

موج بلاست کآمده، بر سر عقل و دین فرو

عارض توست در عرق، یا ز لطافت هوا

قطره ی شبنم آمده، بر سر یاسمین فرو

سبزه ی خط عنبرین، گرد لبت برآمده

یا صف مور را شده، پای در انگبین فرو

داشت در آن چه ذقن، دل ز جهان فراغتی

کاج نمیگذاشتی، گیسوی عنبرین فرو

گرد ز زلف کرده ای، پاک بطرف آستین

دست فشان که ریزدت، مشک ز آستین فرو

جلوه گه خیال را، منظر دیده ساز اگر

در دل تنک نایدت، خاطر نازنین فرو

جامی خسته دل ز غم، خاک چسان بسر کند

کاز مژه اش گرفته خون، روی همه زمین فرو

مخور خون بهر روزی کاز کلاغی کم نه ای کاو را

توکل چون درست آمد برآمد از زمین نانش

خوش است قدر شناسی که چون خمیده سپهر

سهام حادثه را کرد عاقبت قوسی

گذشت شوکت محمود و در زمانه نماند

جز این فسانه که نشناخت قدر فردوسی

شنیده ای که معزی چه گفت با سنجر

چو ذکر جودت اشعار و منت صله رفت

مدیح من پی نشر مناقبی که تو راست

بشرق و غرب رفیق هزار قافله رفت

عطیه تو که وافی بجوع آز نبود

ز حبس معده چو آزاد شد بمزبله رفت

درون پر طمع جامی مزن دم

که بر طبع فلان ممسک کرم نیست

چو آید در میان میزان انصاف

طمع در خست از امساک کم نیست

بی تاب شد از تب ورق نسرینت

بی آب ز تبخاله لب شیرینت

تو خفته بسان چشم و من چون ابرو

با قد خمیده بر سر بالینت

می برم هنگامه میدانش ز پی

گوی سر تا سایم از چوگان وی

مادح اهل بیت در معنی

مدحت خویشتن کند یعنی

مؤمنم موقنم خدای شناس

وز خدایم بود امید و هراس

از کجی های اعتقادم پاک

نیست از طعن کج نهادم باک

دوستدار رسول و آل ویم

دشمن خصم بد سگال ویم

جوهر من ز کان ایشانست

رخت من از دکان ایشانست

همچو سلمان شدم ز اهل البیت

گشت روشن چراغ من ز آن زیت

انا مولی لهم و مولی القوم

کنت منهم و لا اخاف اللوم

مست عشقند عاشقان دایم

لایخافون لومه اللایم

چون بود عشق صادقان در سم

کی ز کید منافقان ترسم

این نه رفض است محض ایمانست

رسم معروف اهل عرفانست

رفض اگر هست حب آل نبی

رفض فرض است بر ذکی و غبی

جای دیگر هم در این معنی گفته :

حبذا آن دو ناظر و منظور

هر دو ز آلایش رعونت دور

دیده ی این، چو دامن آن پاک

سینه این چو دامن آن چاک

و این نیز در جای دیگر است :

نیک بختا کسی که رفت بخواب

چشم حس بست زین جهان خراب

جذب معشوق گشت حایل او

برد تا پیشگاه محمل او

شبروان رنج بین و محنت کش

او بصدر وصال خرم و خوش

کوهکن کآن بازی پرویز کرد

روی در شیرین شورانگیز کرد

دید شیرین سوی خود میل دلش

شد بحکم آنکه دانی مایلش

غیرت عشق آتش سوزان فروخت

خرمن تمکین خسرو را بسوخت

کرد حالی، حیله ای تا زال دهر

ریخت اندر ساغر فرهاد زهر

رفت آن بیچاره ی جان بر هوس

ماند با شیرین همین پرویز و بس

چرخ کین کش هم. همین آئین نهاد

در کف شیرویه تیغ کین نهاد

تا بیک زخمش ز شیرین ساخت دور

وز سریر عزتش انداخت دور

این چند بیت در نعت از تحفه الأحرار اوست :

گر بقلم غالیه سا نیستی

ور بخط انگشت نما نیستی

باغ تو گو، پای کلاغی مدار

شمع تو گو، دود چراغی مدار

چون زتو خوانند و نویسند هم

گر تو نخوانی، ننویسی، چه غم

این دو بیت از سبحه الابرار اوست :

ابر باید که بصحرا بارد

زان چه حاصل که بدریا بارد

میدهد سبزه و گل صحرا را

میکند آبله رو دریا را

کلاه زرفشان از فرق بنهاد

ز زرین بیضه خور زاغ شب زاد

کشید آنگه چنان پیراهن از فرق

که جیبش غرب مه شد دامنش شرق

ازار نیلگون بسته به تعجیل

چو سیمین سروی آمد بر لب نیل

بدریا پا نهاد از سوی ساحل

چو مه در برج آبی کرد منزل

تنش در آب چون عریان در آمد

به تن آب روان را جان درآمد

ای ساقی جان فداک روحی

پرکن قدح از می صبوحی

زان می که با هل دل مباح است

روشن کن غره ی صباح است

تا حاضر صبحدم نشینیم

در پرتو او بهم نشینیم

رانیم به مجلس حریفان

نظمی ز ظرایف ظریفان

آنها که بهم رفیق بودیم

بر یکدگران شفیق بودیم

در غیبت و در حضور هم پشت

بی هم، به نمک نبرده انگشت

ما را بگذاشتند و رفتند

زین باک نداشتند و رفتند

داریم جدا ز باغ ایشان

چون لاله بسینه داغ ایشان

کمان گرد نی از پی و استخوان

کلاغش پی طعمه زاغ کمان