سیدای نسفی » دیوان اشعار » مثنویات » شمارهٔ ۲۷ - ایلچی فرستادن خان فردوس مکان یوسف خواجه نقشبندی را جواب مقرر نایافتن دویم قلیچ بی را فرستاده و ابواب متفصل مفتوح شدن و داخل به شهر بلخ و مغضوب شدن

دم صبح کاین خسرو قلعه گیر

برآراست بزم از صغیر و کبیر

چو شد ملک ایران و توران ازو

سراسیمه هندو صفاهان ازو

فتادند خصمان او از نظر

حسودان او کور گشتند و کر

حکایت ز هر جانب آغاز کرد

در مشورت جمله را باز کرد

که او هوشمندان با نام و ننگ

ره صلح جوئیم یا راه جنگ

هنوزش که این آتش فتنه باز

نکردست از سنگ بیرون گداز

فشانیم آب سیاست درو

ببندیم با او در آرزو

زبان را کشادند خورد و کلان

که ای شهریار شجاعت نشان

به این قوم اول مدارا کنیم

نشد صلح جنگ آشکارا کنیم

رسولی فرستیم از سوی خویش

ره نرم خویی بگیریم پیش

به بینیم مقصود این قوم چیست

چنین فتنه و جنگ جویی ز کیست

ز حرف رسالت چو شد گفتگوی

سوی خواجه یوسف بکردند روی

که ای خواجه امروز بهر خدای

سوی کشور بلخ بگذار پای

در این امر مشکل تویی دلپسند

تویی نور چشم شه نقشبند

بکن تکیه بر روح اجداد خود

از ایشان طلب ساز امداد خود

دگر تکیه بر دولت شاه کن

تأمل بنه روی بر راه کن

ز ما گوی اول به سلطان سلام

سلام دگر بر خواص و عوام

که اینک رسیدست خان شما

خلایق شده میهمان شما

رسانید قدر شما بر فلک

فراموش گردید حق نمک

چو این قصه با خواجه انجام یافت

عنان عزیمت سوی بلخ تافت

به دروازه خود را رسانید زود

به دل داشت زاری به لب یا ودود

یکی قلعه ای دید آراسته

به معماریش چرخ برخاسته

چه قلعه چو غارتگران سنگدل

بود کوه قاف از سوادش خجل

سر گرد برجش به اوج کمال

به معماریش ایستاده هلال

به بالای او دیدبان ستیز

به اطراف او بیستون خاک ریز

به دروازه هایش ملک پاسبان

بود سد اسکندرش پشتبان

فگندند در شهر آوازه را

به رویش کشادند دروازه را

رسیدند جمعیت بیکران

گرفته به کف تیغ و تیر و سنان

روان بود از تیغشان جوی خون

که می آمد از هر طرف بوی خون

یکی چاکری خواجه همراه داشت

به دل هر زمان صورتی می نگاشت

به خود هر دم اندیشه ها می شمرد

دلش از توهم شد و آب برد

هجوم خلایق ز دنبال و پیش

رساندند او را به سلطان خویش

همان دم نشست و زبان برکشاد

سخن آنچه بودش همه عرضه داد

بوبستند لبها همه از جواب

نشستند گم کرده راه صواب

یکی زان میانه زبان برکشاد

که ما را نباشد به شه اعتماد

رسولی ز ما هم رود سوی شاه

گناهان ما را شود عذرخواه

پس آنگه همه عهد و پیمان کنید

به ما و به خود کار آسان کنید

یکی خواجه عصمت الله بنام

که او بود منظور خواص و عوام

به او راز خود را عیان ساختند

به همراه خواجه روان ساختند

به بیرون دروازه شاه و سپاه

نشسته به امید چشمی به راه

دو کس ناگه از دور پیدا شدند

رسیدند و در بارگه جا شدند

بگفتند هر یک ز احوال شهر

به هم بود آمیخته قند و زهر

رسیدند بر انتهای کلام

نشد فهم ازو انقیاد تمام

جوانان ز هر گوشه برخاستند

پی جنگجویی قد آراستند

بگفتند ای شاه اقلیم گیر

تو را باد پاینده تاج و سریر

ز شاهان پیشین تویی انتخاب

تویی وارث ملک افراسیاب

ز تو امر کردن دلیری ز ما

ستادن ز تو قلعه گیری ز ما

اگر آسمانست این شهر بند

بود همت ما رسا چون کمند

اگر باشد این قلعه از کوه تن

بود دست ما تیشه کوه کن

اگر خاکریزش بود کوه قاف

سر نیزه ماست خارا شکاف

اگر هست دروازه اش آهنین

بود تیغ ما را دم آتشین

چو شه دید آشوب گردنکشان

شد از لعل سیراب گوهرفشان

بگفت ای جوانان تحمل کنید

درین تندخویی تأمل کنید

برآید به تدبیر از پیش کار

به از زور دار است تدبیر وار

فرستیم در بلخ دیگر پیام

پیامی که باشد سراسر نظام

رسولی که باشد لبالب ز فن

کهنسال با رأی رنگین سخن

رسولی که چون شمع در گفتگوی

زبان آتشین باشد و نرم خوی

چراغ رسالت منور کند

به خود این ره پر خطر سر کند

ز فانوس بیرون کند شمع را

به پروانه آمد دل جمع را

زیان برکشادند از هر طرف

گهر ریختند از دهان چون صدف

قلیچ یی در این امر لایق بود

به هر کار رایش موافق بود

به علم و ادب هست آراسته

به تدبیر بنشسته و خاسته

به افسون تواند کند کار را

ز سوراخ بیرون کند مار را

دلیر و سخن سنج و فهمیده است

نهنگان و نام آوران دیده است

پدر تا پدر آمده قلعه گیر

کند حمله شیر اولاد شیر

طلب کرد او را شه کامگار

نشایند در مجلس اعتبار

به کف جام از لطف آماده کرد

ز شهد عنایت در او باده کرد

ز ساقی دوران شده سرفراز

در آن مجمع او را بداد امتیاز

چو او باده مرحمت کرد نوش

لباس رسالت کشیدش به دوش

شه مرحمت کیش گردون رکاب

به او تحفه داد از سئوال و جواب

ز رخصت چو هنگامه انجام یافت

ز صحبت همان لحظه بیرون شتافت

سوی قلعه بلخ آورد روی

زبان و دلش از خدا چاره جوی

سمندش به ره چون قدم کرد تیز

رسیدش ته قلعه چون خاکریز

نظر کرد از کنگرش دیدبان

ستاده یکی مرد آتش عنان

فغان کرد کای غافلان دیار

یکی مرد تورانی نامدار

به بیرون دروازه ایستاده است

لبش در سخن گفتن آماده است

بود نام و آوازه او علم

به تیغش قلیچ بی نموده رقم

به گوش همه چون رسید این ندا

کشادند دروازه را بی ابا

عنانش گرفتند خورد و کلان

کشیدند در پیش نام آوران

رسید و زبان رسالت کشاد

که ای تیره روزان غافل نهاد

چرا اینچنین کارها می کنید

به شاه خود این ماجرا می کنید

رود بعد از این نیکخواهی به باد

شهان را نماند به کس اعتماد

ز طعن خلایق ملامت کشید

به روز قیامت خجالت کشید

همه دست پرورد خوان ویند

به پابوسی او به سرها روند

به گردن همه ترکش آویخته

روید اشک از دیدها ریخته

منازید بر قلعه و بند خود

مسازید فخری به پیوند خود

مبادا شود بر شما کار تنگ

ز مردم بمانید در زیر ننگ

جدا گر شود بند از بند من

همین است بهر شما پند من

ز هر سو کشادند مردم زبان

سخنهایت آورده ما را به جان

یکی گفت تیغی به کارش کنید

همین دم سزا در کنارش کنید

یکی گفت زندان بود جای او

یکی گفت چاه است مأوای او

یکی گفت اینها بود ناپسند

همان به که سازیم در خانه بند

هر آن کس که با او زبان برکشاد

جوابش بگفت و سزایش بداد

در آخر ببردند در یک مکان

در آنجا بوبستند بی ریسمان

چه خانه جنون کرده تعمیر او

بود قفل وسواس زنجیر او

منقش به دیوار او نام مرگ

لب بام او داده پیغام مرگ

اجل را به خود کرده هر دم رقم

نشسته در اندیشه در کنج غم

ز در ناگاه آواز پایی شنید

ز خود دست شست و ز جان کند امید

یکی آمده گفت ای پر ستیز

تو را خان طلب می کند زود خیز

گرفتند و بردند در پیش شاه

دعا کرد و بنشست در پیشگاه

ز بعد ثنا گفت ای شهریار

به مهمانیت آمدیم از بخار

به مهمان نکرده کسی این چنین

خصوصا به شاهان روی زمین

جواب و سئوالی که شه گفته بود

به رنگی به او هر زمان می نمود

به پند و نصیحت چنان گشت گرم

دل سخت او کرد چون موم نرم

امامقل اتالیق ز سوی دگر

پی تقویت گرم شد چون شرر

عوض بی ز سوی دگر شد روان

شدندش همه چون قلم یک زبان

ز هر دو طرف این دو صاحب کمال

کشادند از بهر پرواز بال

به افسون شود اژدها زیر دست

به زنجیر گردن نهد شیر مست

گر آتش زند شعله چون آفتاب

به آتش توان کرد بی آب و تاب

هماندم طلب کرد رخش مراد

ز دروازه بیرون برآمد چو باد

ز دنبال او مردمان فوج فوج

روان بر تماشای دریای موج

ستاده به نظاره اش آسمان

ستاره به مه می کند چون قران

چو نزدیک شد بر در بارگاه

پیاده روان شد به پابوس شاه

دو رخ سود بر مسند خسروی

چو فرزین برون آمد از کجروی

نشست و سوی شهر شد رهنما

به تکلیف برخاست آندم ز جا

بگفتا فلک باد دمساز تو

سر من بود پای انداز تو

به دولت هماندم شه کامیاب

درآورد پا در هلال رکاب

چو روشن شد از مقدمش چشم شهر

قیامت شد آن روز قایم به دهر

بیا ساقی آن باده لاله گون

که از تیغ موجش زند بوی خون

به من ده که شوید ز طبعم ملال

سر دشمنان را کنم پایمال