این سوره را دو نام است، سورة المرسلات و سورة العرف. پنجاه آیتست صد و هشتاد و یک کلمت، هشتصد و شانزده حرف جمله به مکه فرو آمد و در مکیّات شمرند. عبد اللَّه مسعود گفت: من با رسول خدا (ص) بودم، لیلة الجنّ که این سوره بوی فرو آمد ابن عباس گفت: همه سوره مکّی است، مگر یک آیت که به مدینه فرو آمد: وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا لا یَرْکَعُونَ. درین سوره نه ناسخ است و نه منسوخ. و در فضیلت این سوره ابی بن کعب روایت کند از مصطفی (ص) گفت: هر که این سوره برخواند نام او در دیوان مؤمنان نویسند و گویند: این از مشرکان نیست. در روزگار خلافت عمر مردی بیامد از اهل عراق نام او صبیغ و از عمر ذاریات و مرسلات پرسید.

صبیغ عادت داشت که پیوسته ازین معضلات آیات پرسیدی، یعنی که تا مردم در آن فرو مانند. عمر او را درّه زد و گفت: لو وجدتک محلوقا لضربت الّذی فیه عیناک.

اگر من ترا سر سترده یافتمی ترا گردن زدمی. عمر این سخن از بهر آن گفت که از رسول خدا (ص) شنیده بود در صفت خوارج که: «سیماهم التّلحیق»، گفت: در امّت من قومی خوارج برون آیند نشان ایشان آنست که میان سر سترده دارند. پس عمر نامه نبشت به ابو موسی اشعری و کان امیرا علی العراق که یک سال این صبیغ را مهجور دارید، با وی منشینید و سخن مگویید. پس از یک سال صبیغ توبه کرد و عذر خواست و عمر توبه وی و عذر وی قبول کرد شافعی گفت: حکمی فی اهل الکلام کحکم عمر فی صبیغ.

وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً سخن متّصل است و منتظم تا: فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً، و مراد از همه فریشتگانست بقول بعضی مفسّران وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً یعنی: الملائکة ترسل بالمعروف و طریق البرّ و محاسن الافعال و مکارم الاخلاق، کقوله عزّ و جلّ: وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ. و العرف: بمعنی المعروف و هو المصدر و یسمّی الشّی‌ء الحسن عرفا کما یسمّی الشی‌ء القبیح: نکرا، ای منکرا.

فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً یعنی: ملائکة العذاب یعصفون بارواح الکفّار «عَصْفاً» ای یسرعون بها.

وَ النَّاشِراتِ نَشْراً یعنی: الملائکة تنشر صحائف الوحی علی الانبیاء و السّفرة تنشر المصاحف فی السّماء من قوله: «کِتاباً یَلْقاهُ مَنْشُوراً».

فَالْفارِقاتِ فَرْقاً یعنی: الملائکة تفرق بالوحی بین الحلال و الحرام.

فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً یعنی: الملائکة تلقی الوحی الی الانبیاء کقوله: «یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی‌ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ» الالقاء: الإبلاغ و الاعلام. قال اللَّه تعالی: إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا و الذّکر هاهنا القرآن. و قال بعض المفسّرین: المراد بالکلّ الرّیاح. قالوا: وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً یعنی: الرّیاح ترسل متتابعة کعرف الدّیک و کعرف الفرس یتلوا بعضها بعضا لا یخلو الجوّ من ریح قطّ و الّا کرب الخلق من عاصف او رخاء او نسیم.

فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً هی الرّیاح الشّدیدات الهبوب.

وَ النَّاشِراتِ نَشْراً هی الرّیاح اللیّنة، و قیل: هی الرّیاح الّتی یرسلها اللَّه نشرا بین یدی رحمته، و قیل: هی الرّیاح الّتی تنشر السّحاب و تأتی بالمطر.

فَالْفارِقاتِ فَرْقاً هی الرّیاح تفرّق السّحاب فتجعله قطعا و تذهب به.

فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً هی الرّیاح علی معنی انّه یتّعظ بها ذوو الأبصار و یحتمل انّ المرسلات عرفا هی لسور المنزلة و الآیات و کذا: فَالْفارِقاتِ فَرْقاً آیات القرآن تفرق بین الحقّ و الباطل.

عُذْراً أَوْ نُذْراً ای اعذارا و انذارا. تأویله ارسل اللَّه الملائکة الی الانبیاء لاجل الاعذار و الانذار اعذارا من اللَّه الی خلقه لئلّا یکون لاحد حجّة فیقول: لم یأتنی رسول اللَّه (ص) و انذارا من اللَّه لهم من عذابه و انتصبا علی المفعول له. قرأ ابو عمرو و حمزة و الکسائی و حفص: «عُذْراً أَوْ نُذْراً». بالتّخفیف ساکنة الذّال. قالوا: لانّهما فی موضع.

مصدرین و هما الاعذار و الانذار و لیسا بجمع فیثقلا. و قرأ روح عن یعقوب و الولید عن اهل الشام: بالتّثقیل و التّحریک فیهما. و الباقون بتخفیف الاولی و تثقیل الثّانیة و هما لغتان. عن ابن عباس فی قوله عزّ و جلّ عُذْراً أَوْ نُذْراً قال: یقول اللَّه عزّ و جلّ یا ابن آدم انّما أمرّضکم لا ذکرکم و امحّص به ذنوبکم و اکفّر به خطایاکم و انا ربّکم اعلم انّ ذلک المرض یشتدّ علیکم و انا فی ذلک معتذر الیکم.

إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِعٌ هذا موقع الاقسام الاربعة، ای ما وعدتم من البعث و الحساب لکائن عن قریب ثمّ بیّن وقت وقوعه فقال: فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ ای ذهب ضوؤها و محی نورها. و قیل: محیت آثارها کما یمحی الکتاب.

وَ إِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ ای صدعت و شقّقت و وقعت فیها الفروج الّتی نفاها بقولها و مالها من فروج. و قیل: فتحت.

وَ إِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ حرّکت و قلعت من اماکنها و اذهبت بسرعة حتّی لا یبقی لها اثر، یقال: انتسفت الشّی‌ء اذا اخذته بسرعة.

وَ إِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ قرأ اهل البصرة: وقّتت بالواو و قرأ ابو جعفر: بالواو و تخفیف القاف و قرأ الآخرون بالالف و تشدید القاف و هما لغتان و العرب تبدل الالف من الواو و الواو من الالف. یقول وسادة و اسادة و کتاب مورّخ و مارّخ و قوس مؤتّر و مأتّر و معنی اقّتت جمعت لمیقات یوم معلوم و هو یوم القیامة لیشهدوا علی الامم. و قیل: جعل یوم الفصل لهم وقتا کما قال: انّ یوم الفصل میقاتهم اجمعین، و قیل: ارسلت لاوقات معلومة، علم اللَّه سبحانه، فارسلهم لاوقاتهم علم ما علمه و اختاره.

لِأَیِّ یَوْمٍ أُجِّلَتْ هذه کلمة تعجیب و تعظیم، یعجّب العباد من ذلک الیوم. و معنی «أُجِّلَتْ» وقّتت، کقوله، عزّ و جلّ: وَ بَلَغْنا أَجَلَنَا الَّذِی أَجَّلْتَ لَنا ثمّ اجاب نفسه فقال: لِیَوْمِ الْفَصْلِ. قال ابن عباس: یوم یفصل الرّحمن بین الخلائق و معنی «الْفَصْلِ»: الحکم. و الفیصل: الحاکم، ای یحکم بین المحسن و المسی‌ء و بین الرّسل و مکذّبیها. و قیل: لِأَیِّ یَوْمٍ أُجِّلَتْ ای لایّ یوم اخّر الرّسل و ضرب الاجل لجمعهم لِیَوْمِ الْفَصْلِ ای لیوم القضاء بین الخلق. ثمّ قال علی جهة التّهویل و التّعظیم لشأن ذلک الیوم.

وَ ما أَدْراکَ ما یَوْمُ الْفَصْلِ من این تعلم کنهه و لم تعهد مثله.

وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ هذه الآیة تتکرّر فی هذه السّورة عشر مرّات و فیها ثلاثة اقوال: احدها انّ القرآن عربیّ و من عادتهم التّکرار و الاطناب کما فی عادتهم الاختصار و الایجاز. و الثّانی انّ کلّ واحدة منها ذکرت عقیب آیة غیر الاولی فلا یکون مستهجنا و لو لم یکرّر کان متوعّدا علی بعض دون بعض، الثّالث انّ بسط الکلام فی التّرغیب و التّرهیب ادعی الی ادراک البغیة من الایجاز و قد یجد کلّ احد فی نفسه من تأثیر التّکرار بالاخفاء به ثمّ بعد بدا ایجاب الویل فی الآخرة لمن کذّب بها بذکر من اهلک من امم الانبیاء الاوّلین کقوم نوح و عاد و ثمود. فقال: أَ لَمْ نُهْلِکِ الْأَوَّلِینَ الم نمتهم و نستأصلهم بالعقوبة، استفهام فی معنی التّقریر.

ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الْآخِرِینَ ای نلحق المتأخّرین الّذین اهلکوا من بعدهم بهم کقوم ابراهیم و قوم لوط و اصحاب مدین و آل فرعون و ملائه ثمّ توعّد المجرمین من امّة محمد (ص) فقال: کَذلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ ای مثل الّذی فعلنا بهم نفعل بالمکذّبین من قومک.

وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ ای لمن کذّب بالآخرة بعد أن احتجّ علیه فی هذه الآیة باهلاک الامّة بعد الامّة و انّهم علی اثرهم فی الهلاک ان اقاموا علی الاشراک و الاشارة بقوله: «یومئذ» الی وقت اهلاکهم ثمّ احتجّ علیهم فی الآیة الأخری بقوله: أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ ای نطفة ضعیفة. المیم فی المهین اصلیّة و مهانتها قلّتها و خسّتها. و قال فرعون لموسی. هو مهین، ای قلیل فقیر و کلّ شی‌ء ابتذلته فلم تصنه فقد امتهنته و قالت عائشة: کان رسول اللَّه (ص) فی مهنة اهله.

فَجَعَلْناهُ فِی قَرارٍ مَکِینٍ یعنی الرّحم یستقرّ فیه الماء و یتمکّن. و قیل: یتمکّن فیه الولد.

إِلی‌ قَدَرٍ مَعْلُومٍ یعنی: الی وقت خروج الولد و بلوغ حدّ الکمال. و قیل: إِلی‌ قَدَرٍ مَعْلُومٍ اربعین یوما نطفة، و اربعین یوما علقة کقوله: «و نقرّ فی الارحام ما نشاء الی اجل مسمّی خلقا من بعد خلق».

فَقَدَرْنا قرأ اهل المدینة و الکسائی: فقدّرنا بالتّشدید من التّقدیر و قرأ الآخرون بالتّخفیف من القدرة لقوله: فَنِعْمَ الْقادِرُونَ. و قیل: معناهما واحد فنعم القادرون، ای فنعم المقدّرون یعنی: تقدیر الولد نطفة ثمّ علقة ثمّ مضغة ثمّ عظاما و قیل: «فَقَدَرْنا» من القدرة، ای قدرنا علی خلقکم حالا بعد حال و صورة بعد صورة.

و قیل: «فَقَدَرْنا» «فَنِعْمَ الْقادِرُونَ» ای فملکنا فنعم المالکون ثمّ احتجّ علیهم فی الثّالثة بقوله: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً ای کنّا و غطاء تضمّ الاحیاء علی ظهورها و الاموات فی بطونها. یقال: کفت الشّی‌ء. یکفته اذا ضمّه و جمعه. و فی الحدیث عن رسول اللَّه (ص): «امرت ان اسجد علی سبعة اعضاء و لا اکفت ثوبا و لا شعرا»

و شهد الشّعبی جنازة فسئل عن قوله: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً أَحْیاءً وَ أَمْواتاً فاشار الی البیوت و قال: هذه کفات الاحیاء، ثمّ اشار الی القبور، و قال: هذه کفات الاموات. و فی الحدیث: «ضمّوا فواشیکم و اکفتوا صبیانکم»

ای ضمّوهم الیکم و اجیفوا الأبواب و اطفئوا المصابیح فانّ للشّیطان خطفة و انتشارا فعلی هذا القول تقدیر الآیة: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً للخلق أَحْیاءً وَ أَمْواتاً فیکون الاحیاء و الاموات حالین للخلق. معنی آنست که: نه ما این زمین نهان دارنده خلق کردیم، همه را می‌پوشد، زندگان را و مردگان را. زندگان را مادر است، و مردگان را چادر است، و روا باشد که احیاء و اموات نعت زمین نهند. احیاء زمین مأهول است مزروع که در آن مردم بود و نباتات و درخت، و اموات زمین موات است غیران و بیابان از خلق تهی و از نباتات و درخت خالی. میگوید، جلّ جلاله: ما این زمین را نهان دارنده نکردیم و آن را پاره پاره زنده و مرده نکردیم.

وَ جَعَلْنا فِیها رَواسِیَ شامِخاتٍ ای جبالا ثوابت طوالا. و رجل شامخ ای متطاول متکبّر، قال الشّاعر:

ولدی الموت تستوی الاقدام وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتاً ای جعلناه سقیا لکم و قیل، مکناکم من شربه و سقیه دوابکم و مزارعکم. قال ابن عباس: اصول انهار الارض اربعة: سیحان و الفرات و النّیل و جیحان، فسیحان دجله و جیحان نهر بلخ، و هی من الجنّة و تنبع فی الارض من تحت صخرة عند بیت المقدس. و معنی الفرات: اعذب العذوبة ضدّ الاجاج و کلّ عذب من الماء الفرات.

«وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ» بما وعد اللَّه فیها و اخبر عن قدرته علیها. قال اللَّه تعالی: مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری‌ و فی جمیع ما ذکر فی الآیة دلیل علی انّه قادر علیم و صانع حکیم، لم یخلق النّاس عبثا و لم یترکهم سدی و هو کما یبدی یعید. قوله: «انْطَلِقُوا» القول هاهنا مضمر، ای تقول لهم الخزنة: یا معشر المشرکین انطلقوا الی ظل ذی ثلث شعب ما کنتم به تکذبون ای امضوا الی النّار الّتی کنتم تکذّبون من اخبرکم بها انْطَلِقُوا إِلی‌ ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ هذا الظّلّ هو الیحموم دخان جهنّم یطبق علی الخلق. ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ شعبة عن یمینهم و شعبة عن یسارهم و شعبة من فوقهم، فیحیط بهم کقوله: «أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها». و قیل: «ثَلاثِ شُعَبٍ» شعبة من النّار و شعبة من الدّخان و شعبة من الزّمهریر. و قیل: یخرج عنق من النّار فتنشعب ثلاث شعب امّا النّور فیقف علی رؤس المؤمنین و الدّخان یقف علی رؤس المنافقین و اللّهب الصّافی یقف علی رؤس الکافرین ثمّ وصف ذلک ظلّ فقال: «لا ظَلِیلٍ» ای لیس فیه برد و لا راحة وَ لا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ ای و لا یدفع عنهم شیئا من حرّ جهنّم.

«إِنَّها» یعنی: النّار «تَرْمِی بِشَرَرٍ» هی ما یتطایر من النّار واحدتها شررة «کَالْقَصْرِ» یعنی: کالبناء العظیم من هذه القصور المبنیّة و الحصون العظیمة. و قال عبد الرّحمن بن عابس: سألت ابن عباس عن قوله: إِنَّها تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ قال: هی الخشب العظام المقطّعة و کنّا نعمل الی الخشب فنقطعها ثلاثة اذرع و فوق ذلک و دونه ندخرها للشّتاء فکنّا نسمّیها القصر و قال سعید بن جبیر و الضحاک: هی اصول النّخل و الشّجر العظام واحدتها قصرة مثل تمرة و تمر و جمرة و جمر.

کَأَنَّهُ جِمالَتٌ و قرأ حمزة و الکسائی و حفص: جمالة علی جمع جمل مثل حجر و حجارة. و قرأ یعقوب بضمّ الجیم بلا الف اراد الاشیاء العظام المجموعة المجملة و قرأ الآخرون: جمالات بالالف و کسر الجیم علی جمع الجمال و هی جمع الجمع. و قیل: جمع جمل کرجالات جمع رجل قوله: «صفر» ای سود، و العرب یسمّی السّود من الإبل صفرا لانّه تعلو سوادها صفرة کما قیل لبیض: الظّباء ادم لانّ بیاضها تعلوه کدرة. و فی الخبر: انّ شرر نار جهنّم سود کالقیر. شبّه الشّرر بالقصر و بالجمال فی الکبر و فی الکثرة و فی اللّون.

وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بما ذکرناه ثمّ یقال لهم ثانیا.

هذا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ یوم القیامة یوم ممتدّ فیه حالات و مواقف فیمکنون من الکلام فی بعضها و ذلک فی قوله: «عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ» و یمنعون الکلام فی بعضها لقوله: هذا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ و اضافته الی الفعل یدلّ علی انّ المراد منه زمان او ساعة کقولک: آتیک یوم یقدم زید و انّما یقدم فی ساعة. و قیل «لا یَنْطِقُونَ» ای لا یجدون حجّة یحتجون بها.

وَ لا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ ای لیس لهم عذر فیؤذن لهم فی الاعتذار و لو کان لهم عذر لم یمنعوا. قال الجنید: ای عذر لمن اعرض عن منعمه و کفر ایادیه و نعمه. و قیل: الفاء فی قوله: «فَیَعْتَذِرُونَ» لیست للجواب انّما هی عطف علی الجحد فی قوله: «لا یَنْطِقُونَ» و التّقدیر هذا یوم لا ینطقون و لا یعتذرون.

وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بحجج اللَّه ثمّ یقال لهم ثالثا: هذا یَوْمُ الْفَصْلِ ای هذا یوم الجزاء و یوم یفصل بین اهل الجنّة و النّار فیبعث فریق الی الجنّة و فریق الی النّار، جمعناکم فیه و الاوّلین من الامم الماضیة.

فَإِنْ کانَ لَکُمْ کَیْدٌ فَکِیدُونِ ای ان کانت لکم حیلة الی التّخلص من حکمی فاحتالوا لانفسکم و تخلّصوا من حکمی لو قدرتم، یعنی: ان قدرتم علی ما کنتم تفعلونه قبل من العناد لرسلی و التّکذیب بآیاتی و ترک الاصغاء الی قولی: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً الآیة فافعلوا ثمّ قال: وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بهذه الآیة و مضمونها و معناها.

إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی ظِلالٍ وَ عُیُونٍ ای ظلال اشجار الجنّة و عیون تفجر منها انهار الجنّة.

وَ فَواکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ لذیذة مشتهاة یقال لهم: کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً لا یشوبه مکروه و لا ینقطع بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ فی الدّنیا بطاعتی.

إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ ای نثیب الّذین احسنوا فی تصدیقهم رسولی.

وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بما ذکرنا ثمّ خاطب فی عصر النّبی (ص) من المشرکین مبالغة فی زجرهم و انّهم فی ایثارهم العاجلة الفانیة علی الآجلة الباقیة من جملة المجرمین الّذین قال فیهم عند مفتتح هذه الآی کَذلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ فرجع آخر الکلام الی اوّله فقال: کُلُوا وَ تَمَتَّعُوا قَلِیلًا إِنَّکُمْ مُجْرِمُونَ ای عیشوا فی الدّنیا متمتّعین مسرورین ایّاما قلائل إِنَّکُمْ مُجْرِمُونَ و عاقبة المجرمین النّار.

وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بما اعددناه للکفّار من العذاب الالیم.

وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا لا یَرْکَعُونَ کانوا فی الجاهلیّة یسجدون للاصنام و لا یرکعون لها فصار الرّکوع من اعلام صلوة المسلمین للَّه عزّ و جلّ و قال مقاتل: نزلت هذه الآیة فی بنی ثقیف حین امرهم رسول اللَّه (ص) بالصّلاة فقالوا: لا ننحنی فانّه مسبّة علینا. فقال رسول اللَّه (ص): «لا خیر فی دین لیس فیه رکوع و لا سجود».

و قال ابن عباس: هذا فی القیامة، یقال لهم: «ارکعوا» فلا یستطیعون کما یدعون الی السّجود فلا یستطیعون.

وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بالصّلاة و وجوبها.

فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ فبایّ کتاب، و بایّ خطاب، و بایّ کلام بعد القرآن یصدّقون و قد أبوا الایمان بالقرآن مع کونه معجزا قاطعا لاعذارهم و اللَّه اعلم بالمراد.