سورة الاحزاب هفتاد و سه آیت است، و هزار و دویست و هشتاد کلمه و پنج هزار و هفتصد و نود و شش حرف. جمله بمدینه فرود آمد، مگر دو آیت بقول بعضی از مفسّران و ذلک قوله یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً الی آخر الآیتین.

و درین سوره دو آیت منسوخ است یکی وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ دَعْ أَذاهُمْ نسخ منها وَ دَعْ أَذاهُمْ بآیة السیف. دیگر آیت لا یَحِلُّ لَکَ النِّساءُ مِنْ بَعْدُ نسخت بقوله یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَحْلَلْنا لَکَ أَزْواجَکَ. و عن ابیّ بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة الاحزاب و علّمها اهله و ما ملکت یمینه اعطی الامان من عذاب القبر».

قوله یا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللَّهَ یأتی فی القرآن الامر بالتّقوی کثیرا لتعظیم ما بعده من امر او نهی، کقوله اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا، اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلًا سَدِیداً، اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ، و قول لوط: فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لا تُخْزُونِ فِی ضَیْفِی. سبب نزول این آیت آن بود که ابو سفیان بن حرب و عکرمة بن ابی جهل و ابو الاعور السلمی از مکه برخاستند و بمدینه رفتند بعد از واقعه اخدود. در مدینه بسرای عبد اللَّه ابیّ منافق فروآمدند، و از رسول خدا درخواستند تا ایشان را امان دهد و با وی سخن گویند. رسول ایشان را امان، داد ایشان برخاستند و بحضرت مصطفی (ص) آمدند و با ایشان عبد اللَّه بن سعد بن ابی سرح بود و طعمة بن ابیرق و عمر خطاب در آن مجلس حاضر بود. ایشان گفتند: یا محمد! ارفض ذکر آلهتنا اللّات و العزّی و المناة و قل انّ لها شفاعة لمن عبدها و ندعک و ربّک. این سخن بر رسول خدا صعب آمد و دشخوار، عمر گفت: یا رسول اللَّه دستوری ده تا ایشان را هلاک کنم و پشت زمین ازیشان پاک کنم. رسول اللَّه فرمود یا عمر آهسته باش که من ایشان را امان داده‌ام.

پس عمر گفت برخیزید از حضرت نبوت که شما را در لعنت خدا آید و غضب او. پس رسول عمر را فرمود تا ایشان را از مدینه بیرون کند. آن ساعت جبرئیل فرو آمد و آیت آورد: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللَّهَ و لا تنقض العهد الّذی بینک و بینهم وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ من اهل مکة یعنی ابا سفیان و عکرمه و ابا الاعور وَ الْمُنافِقِینَ من اهل المدینة یعنی عبد اللَّه بن ابیّ و عبد اللَّه بن سعد ابن ابی سرح و طعمة ابن ابیرق. و معنی اتَّقِ اللَّهَ ای اثبت علی التّقوی و دم علیها، کقوله یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا آمِنُوا و کالرّجل یقول لغیره و هو قائم: قم هاهنا. ای اثبت قائما، و قیل الخطاب مع النّبیّ (ص) و المراد به هو و امّته، بدلیل قوله: إِنَّ اللَّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً ذکره بالجمع. و قیل وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ فیما یسئلونک من الرفق بهم و لا فی غیره. و قیل و لا تطعهم فیما یسئلونک من ابعاد الفقراء عنک لیجالسوک إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیماً بما یکون قبل کونه حَکِیماً بخلقه قبل خلقه. و قیل: علیم بما یضمرونه من الخلف و الغدر و بما یضمره الفقراء من الایمان و الحقّ.

حکیم فی نهیه ایّاکم عن طاعتهم و مذاهبهم.

وَ اتَّبِعْ ما یُوحی‌ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً قرأ ابو عمرو یعملون بصیرا بالیاء فیهما و الباقون بالتّاء.

وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ ثق به فی جمیع امورک و لا تتّکل علی غیره فی جمیع اسبابک و لا تخف الکفّار.

وَ کَفی‌ بِاللَّهِ وَکِیلًا ای اکتف به وکیلا، ای حافظا لک، کفیلا برزقک، و دخلت الباء لانّه بمعنی الامر و ان کان فی لفظ الخبر.

ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ این آیت در شأن مردی فرو آمد نام وی ابو معمر الفهری، او را ذو القلبین میگفتند از بهر آن که دعوی میکرد که: فی صدری قلبان، اعقل بهما افضل مما یعقل محمّد بقلبه. گفت در بر و سینه من دو دل نهاده‌اند تا دانش و دریافت من بیش از دریافت محمد باشد. روز بدر چون هزیمت بر مشرکان افتاد، بو سفیان او را دید یک تا نعلین در دست و یک تا در پای بهزیمت میشد، بو سفیان گفت: یا ابا معمر این چه حالست که نعلین تایی در دست داری و تایی در پای؟ گفت: من خود ندانسته‌ام که چه میکنم پنداشتم نعلین در پای دارم. بو سفیان گفت: اگر ترا بدو دل دریافت بودی این حال بر تو پوشیده نگشتی. زهری گفت و مقاتل، که این مثلی است که ربّ العالمین زد در حقّ کسی که زن خویش را ظهار کند گوید. «انت علیّ کظهر امی» و پسر خوانده که نسبت و اغیر پدر کند. میگوید چنانک مردی را دو دل نتواند بود زن مظاهر مادر وی نتواند بود، تا او را دو مادر بود، و نه یک فرزند را بدو پدر نسبت کنند تا او را دو پدر بود، اینست که ربّ العالمین فرمود: وَ ما جَعَلَ أَزْواجَکُمُ اللَّائِی تُظاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهاتِکُمْ طلاق اهل جاهلیّت این بود که با زن خویش میگفتند: «انت علیّ کظهر امّی»، چون اسلام آمد و شریعت راست، رب العالمین، آن را کفّارت و تحله پدید کرد و شرع آن را ظهار نام نهاد. و معنی آنست که ما جعل نساءکم اللائی تظاهرون منهنّ فی التّحریم کامّهاتکم و لکنّه منکر و زور، و فیه کفارة نذکرها فی سورة المجادلة ان شاء اللَّه. قرأ ابو عمرو و ابو جعفر و ورش عن نافع «اللائی» هاهنا و فی سورة المجادلة باشمام الیاء غیر مهموز. و قرأ ابن کثیر و یعقوب عن نافع بهمزة مختلسة بغیر یاء و قرأ الباقون، و هم اهل الکوفة و الشّام، بالمدّ و الهمز و اثبات الیاء و کلّها لغات معروفة. «تظاهرون» بفتح التّاء و الهاء و تشدید الظّاء قراءة ابن عامر و بفتح التّاء و الهاء و تخفیف الظّاء قراءة حمزة و الکسائی و بضم التّاء و تخفیف الظّاء و کسر الهاء قراءة عاصم، و قرأ اهل الحجاز و البصرة تظهرون بفتح التاء و تشدید الظّاء و الهاء بغیر الف، و الکلّ بمعنی واحد یقال ظاهر من امرأته و تظاهر و اظاهر و اظهر، اذا قال لها انت علیّ کظهر امّی.

وَ ما جَعَلَ أَدْعِیاءَکُمْ أَبْناءَکُمْ الدّعی من تبنّیته و ادعیته ابنا. و ذلک انّ الرّجل فی الجاهلیّة کان یتبنّی الرّجل فیجعله کالابن المولود، و کانوا یورثون الادعیآء میراث الأبناء.

فابطل اللَّه تعالی ذلک. قال مجاهد: نزلت الآیة فی زید بن حارثة و کان زید من بطن من کنانة سبی فی صغره، فصار عبدا للخدیجة، فوهبته لرسول اللَّه (ص) فاعتقه و تبنّاه قبل الوحی و کان یقال له زید النّبیّ و آخی بینه و بین حمزة بن عبد المطلب. فلمّا تزوّج النّبی (ص) زینب بنت جحش و کان تحت زید بن حارثة، قال المنافقون تزوّج محمّد امرأة ابنه و هو ینهی النّاس عن ذلک فانزل اللَّه تعالی هذه الایه و نسخ التبنّی.

ذلِکُمْ قَوْلُکُمْ بِأَفْواهِکُمْ، لا حقیقة له. یعنی قولهم زید بن محمد و ادّعاء نسب لا حقیقة له.

وَ اللَّهُ یَقُولُ الْحَقَّ ای یقول ما یجب ان یقال و قیل: معناه ما یقوله اللَّه هو الحقّ، الواجب الّذی من عدل عنه خالف الحقّ.

وَ هُوَ یَهْدِی السَّبِیلَ ای و هو یرشد الصحاب للصواب.

ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ، تقول العرب فلان یدعی لفلان یعنی ینسب الیه، و وقوع اللام هاهنا للاستحقاق، و کان ابن عمر یقول: ما کنّا ندعوا زید بن حارثة الّا زید بن محمد حتی نزل القرآن ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ.

هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ ای اعدل و اصدق من دعائکم ایاهم لغیر آبائهم.

فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آباءَهُمْ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ معناه: اذا لم تعرفوا ابا حرّا فقولوا هو اخونا فی الدین وَ مَوالِیکُمْ اذا کانوا معتقین و لیسوا بنیکم، و قیل موالیکم ای بنو اعمامکم فان للدین لحمة کلحمة النسب، و قیل: انه من الموالاة و المحبة، ای فقولوا انه ولینا و من اولیائنا.

وَ لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ فِیما أَخْطَأْتُمْ بِهِ ای سهوتم فنسیتم الی غیر ابیه.

وَ لکِنْ ما تَعَمَّدَتْ قُلُوبُکُمْ، و لکنّ الجناح فیما تعمّدت قلوبکم الخطاء ما کان قبل النهی فاما ما کان بعد النهی و البیان فهو عمد. قال الزجاج: معناه: لا جناح علیکم فیما اخطأتم به من بادرة کلام تخرج من الفم، فتقول یا بنیّ، و لکنّ الجناح علیکم فیما تعمّدت قلوبکم فقصدتم النّسبة الی غیر ابیه و هو یعلم، فالجنة علیه حرام.

وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً للمخطی رَحِیماً فی رخصته. و سمع عمر بن الخطاب رجلا یقول: اللهم اغفر خطایای. فقال: ابن آدم استغفر للعمد، فاما الخطاء فقد تجاوز لک عنه النَّبِیُّ أَوْلی‌ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ معنی اولی اقرب و احقّ للصّواب، و قیل معناه: حکمه انفذ علیکم من حکمهم علی انفسهم. و قیل: هو اولی و احقّ بتدبیر المؤمنین فی امور دینهم و دنیاهم منهم بتدبیر انفسهم فاذا رأی احدهم لنفسه رأیا و رأی النّبی (ص) له خلاف ذلک، فالاولی ان یترک رأی نفسه و یتّبع ما رآه النّبی (ص) له، لان ذلک املج للعامّة و ابعد من الفساد و قیل لانّ انفسهم تدعوهم الی ما فیه هلاکهم و النّبی یدعوهم الی ما فیه نجاتهم.

و قیل سبب نزول هذه الآیة انّ رسول اللَّه (ص) لمّا اراد غزوة تبوک و امر النّاس بالخروج، قال قوم: نستأذن آباءنا و امّهاتنا فانزل اللَّه سبحانه النَّبِیُّ أَوْلی‌ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ یعنی من آبائهم و امّهاتهم و قیل: النّبی اولی بالمؤمنین من انفسهم ای من بعضهم ببعض فی نفوذ حکمه علیهم و وجوب طاعته علیهم. و عن ابی هریره: انّ النّبی (ص) قال ما من مؤمن الّا و انا اولی به فی الدنیا و الآخرة اقرؤا ان شئتم النّبی اولی بالمؤمنین من انفسهم فایّما مؤمن مات و ترک مالا فلیرثه عصبته من کانوا و من ترک دینا او ضیاعا فلیأتنی فانا مولاه.

وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ یعنی هنّ امّهات المؤمنین فی تعظیم حقّهن و تحریم نکاحهن، علی التّابید، لا فی النّظر الیهنّ و الخلوة بهنّ، فانّه حرام فی حقّهن کما فی حقّ الاجانب. قال اللَّه تعالی: وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ، و لا یقال لبناتهنّ اخوات المؤمنین و لا لاخوانهنّ و اخواتهنّ اخوال المؤمنین و خالاتهم.

قال الشافعی تزوّج الزبیر أسماء بنت ابی بکر و هی اخت ام المؤمنین و لم یقل هی خالة المؤمنین. و اختلفوا فی انّهنّ هل کنّ امّهات النّساء المؤمنات؟ قیل کنّ امّهات المؤمنین و المؤمنات جمیعا و قیل: کنّ امّهات المؤمنین دون المؤمنات.

روی الشعبی عن مسروق: ان امراة قالت لعایشة: «یا امّة، فقالت: لست لک بام، انّما انا ام رجالکنّ. فبان بهذا انّ معنی الآیة تحریم نکاحهنّ.

وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی‌ بِبَعْضٍ یعنی فی المیراث. قال قتادة: کان المسلمون یتوارثون بالهجرة و قال الکلبی: آخی رسول اللَّه (ص) بین الناس، فکان یواخی بین رجلین فاذا مات احدهما ورثه الآخر دون عصبته، حتی نزلت هذه الآیة وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی‌ بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ‌ ای فی حکم اللَّه مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الّذین آخی رسول اللَّه (ص) بینهم وَ الْمُهاجِرِینَ یعنی ذوو القربات بعضهم اولی بمیراث بعض من ان یرثوا بالایمان و الهجرة، فنسخت هذه الآیة الموارثة بالمؤاخاة و الهجرة و صارت بالقرابة.

إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلی‌ أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً اراد بالمعروف الوصیّة و المعنی الّا ان توصوا لمن لیس لکم بوارث من المؤمنین، بما یجوز لکم الوصیة به من اموالکم فیکون ذلک معروفا من الامر جائزا فی الدّین، و قوله: إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا لیس هذا استثناء من الکلام الاول انما معناه لکن ای لکن فعلکم الی اولیائکم معروفا جائز فی الشّرع «کان ذلک» ای کان الّذی ذکرت من ان اولی الارحام بعضهم اولی ببعض فِی الْکِتابِ فی اللوح المحفوظ مَسْطُوراً مکتوبا و قیل اراد بالآیة اثبات المیراث بالایمان و الهجرة یعنی اولوا الارحام من المؤمنین و المهاجرین بعضهم اولی ببعض ای لا توارث بین المسلم و الکافر و لا بین المهاجر و غیر المهاجر، إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلی‌ أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً فالمراد بالأولیاء هم الاقارب من غیر المسلمین. ای الّا ان توصوا لذوی قرابتکم بشی‌ء و ان کانوا من غیر اهل الایمان و الهجرة. قال محمد بن الحنفیة: هذه الآیة اجازة للوصیة للذّمی. کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراً، یعنی فی التوریة مسطورا، اذا نزل رجل بقوم من اهل دینه فعلیهم ان یکرموه و یواسوه و میراثه لذوی قرابته، و قیل کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراً یعنی فی دین اللَّه موجبا. و فی بعض القراءة کان ذلک عند اللَّه مکتوبا.

وَ إِذْ أَخَذْنا یعنی و اذکر اذا اخذنا. مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ یعنی اخذ اللَّه عهد الانبیاء علیهم السلام عند تحمیلهم الرسالة علی الوفاء بما حملوا من تبلیغ الرسالات و أداء الامانات و تصدیق بعضهم بعضا و ایمانهم بسائرهم و تبشیر بعضهم ببعض. اخذ علی نوح ان یبشّر بابراهیم و علی ابرهیم ان یبشّر بموسی و من موسی بعیسی و من عیسی بمحمد علیه الصلاة و السلام و ذلک علی لسان جبرئیل (ع). و استخلص موسی باسماعه کلامه بلا واسطة و اخذ المیثاق من محمد (ص) لیلة المعراج بلا واسطة، و کان له زیادة حال بان کان مع سماع الخطاب کشف الرؤیة. قال مقاتل: اخذ میثاقهم علی ان یعبدوا اللَّه و یدعوا الی عبادة اللَّه و یصدق بعضهم بعضا و ینصحوا لقومهم، و خصّ هؤلاء الخمسة بالذّکر من بین النّبیین لانّهم اصحاب الکتب و الشرائع و اولوا العزم من الرّسل و قدم نبینا (ص) فی الذّکر لقوله (ص): کنت اول النبیین فی الخلق و آخرهم فی البعث.

وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً ای عهدا شدیدا علی الوفاء بما حملوا و ذلک حین اخرجهم من ظهر آدم کالذرّ و انطقهم.

لِیَسْئَلَ الصَّادِقِینَ یقول اخذ میثاقهم لِیَسْئَلَ الصَّادِقِینَ عَنْ صِدْقِهِمْ یعنی عن مبلّغین عن بلاغهم مثل قوله عز و جل یَوْمَ یَجْمَعُ اللَّهُ الرُّسُلَ فَیَقُولُ ما ذا أُجِبْتُمْ و کقوله لعیسی أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ، و الحکمة فی سؤالهم مع علمه انّهم، صادقون تبکیت الکفار الذین ارسلوا الیهم، و قیل لِیَسْئَلَ الصَّادِقِینَ عن عملهم للَّه عز و جل، و قیل لیسئل القائلین لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ عن صدق قولهم، ای یطالبهم بصدق هذه الکلمة هل قالوها عن علم منهم او قالوها علی وجه الغفلة و السهو و الجهل؟ و هل اتوا بها خالصا للَّه ام لغیر اللَّه.

وَ أَعَدَّ لِلْکافِرِینَ عَذاباً أَلِیماً ای مولما و هو عذاب النار.