قوله: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ... الایة سبب نزول این نهی و نزول این آیة آن بود که: رسول خدا (ص) ولیمه‌ای ساخت از بهر زینب که تحویل کرده بود و جمعی بسیار از یاران بر ان ولیمه خوانده، انس مالک گفت: رسول خدا مرا فرمود که رو هر که را بینی از یاران برخوان. گفتا رفتم و خواندم، و یاران جوق جوق می‌آمدند و طعام می‌خوردند و باز میگشتند. بعاقبت گفتم: یا رسول اللَّه ما اجد احدا ادعوه کس نماند که او را نخواندم. آن گه طعام برداشتند و قوم متفرّق شدند، سه کس در خانه رسول (ص) بماندند و دراز نشستند و از سخنها می‌پرسیدند و سرگذشتها باز میگفتند، رسول (ص) خدا میخواست که ایشان برخیزند و شرم میداشت که بگفتی، یک بار و دو بار از خانه بیرون شد بخانه عایشه و غیر آن و باز می‌آمد و انتظار برخاستن ایشان میکرد، در آن حال جبرئیل آمد و این آیة آورد، آنجا که گفت: وَ اللَّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ، رسول خدا بر ایشان خواند و ایشان برخاستند و بیرون شدند.

ابن عباس گفت: قومی مسلمانان گاه گاه بخانه رسول (ص) می‌شدند و طعام میخوردند، و پیش از رسیدن آن طعام می‌رفتند و دراز می‌نشستند تا طعام فرا رسد، رسول خدا باین سبب رنجور دل می‌شد و شرم میداشت که ایشان را از آن منع کند تا آیت فرو آمد که: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلی‌ طَعامٍ ای الا ان تدعوا الی طعام فیؤذن لکم فتأکلوه.

غَیْرَ ناظِرِینَ إِناهُ یعنی غیر منتظرین حین نضجه و ادراکه «انی» و «انی» لغتان مثل: الی و الی، و معا و معا، و الآناء جمعه مثل: الآلاء و الامعاء، یقال: انی الحمیم اذا انتهی حرّه، و انی ان یفعل کذا، ای حان. و فیه لغتان: انی، یأنی و آن، یئین، مثل: حان یحین.

وَ لکِنْ إِذا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ ای اکلتم الطّعام فَانْتَشِرُوا تفرّقوا و اخرجوا من منزله.

وَ لا مُسْتَأْنِسِینَ ای و لا طالبین الانس لحدیث. و محلّه خفض مردود علی قوله: غَیْرَ ناظِرِینَ إِناهُ.

وَ لا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ إِنَّ ذلِکُمْ کانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنْکُمْ وَ اللَّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ ای لا یترک تادیبکم و بیان الحقّ حیاء. روی انّ اسماعیل بن ابی حکیم قرئت بین یدیه هذه الایة، فقال: هذا ادب ادّب اللَّه به الثقلاء. و قال ابن عائشة: حسبک فی الثّقلاء انّ اللَّه تعالی لم یحتملهم.

وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ عمر خطاب بمسجد رسول برگذشت و رسول (ص) را دید با زنان خویش در مسجد، عمر گفت با زنان رسول: احتجبن فان لکنّ علی النّساء فضلا کما انّ لزوجکنّ علی الرّجال الفضل از مردان در حجاب باشید که شما را بر زنان امّت فضل است و افزونی هم چنان که شوهر شما را رسول خدا صلوات اللَّه علیه فضل است بر عالمیان. بروایتی دیگر زینب گفت: یا بن الخطاب انک لتغار علینا و الوحی ینزل فی بیوتنا تو بر ما غیرت می‌بری باینچ می‌فرمایی، و وحی اللَّه در خانه ما فرود می‌آید، یعنی که اگر مراد اللَّه بود خود فرماید و حاجت بغیرت تو نباشد، تا درین حدیث بودند بر وفق قول عمر آیت حجاب آمد: وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ذلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ بعد از آیت حجاب هیچ کس را روا نبود که در زنی از زنان رسول نگرستید اگر در نقاب بودی یا بی‌نقاب. عمر خطاب بعد از آن میگفت: وافقنی ربی فی ثلاثة، قلت: یا رسول اللَّه لو اتّخذوا من مقام ابراهیم مصلّی، فانزل اللَّه تعالی: وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی، و قلت: یا رسول اللَّه انّه یدخل علیک البرّ و الفاجر فلو امرت امّهات المؤمنین بالحجاب، فانزل اللَّه آیة الحجاب، قال: و بلغنی بعض ما عاتب رسول اللَّه نساءه، قال: فدخلت علیهنّ فجعلت استقرّ بهنّ واحدة واحدة، قلت: و اللَّه لتنتهنّ او لیبدلّنه اللَّه ازواجا خیرا منکنّ حتّی اتیت علی زینب، فقالت: یا عمر اما کان فی رسول اللَّه ما یعظ نساءه حتّی تعظهنّ انت؟ فخرجت فانزل اللَّه تعالی: یا عمر اما کان فی رسول اللَّه، ما یعظ نساء حتّی تعظهنّ انت؟ فخرجت فانزل اللَّه تعالی: عَسی‌ رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَکُنَّ أَنْ یُبْدِلَهُ أَزْواجاً خَیْراً مِنْکُنَّ... الایة. و عن مجاهد انّ رسول اللَّه (ص) کان یطعم و معه اصحابه فاصابت ید رجل منهم ید عایشه و کانت معهم، فکره النبی (ص) ذلک فنزلت آیة الحجاب.

قال انس: کنت ادخل علی رسول اللَّه (ص) بغیر اذن فجئت یوما لادخل، فقال: مکانک یا بنیّ قد حدث بعدک ان لا تدخل علینا الا باذن‌ ذلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ من الریب.

وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ لیس لکم اذاه فی شی‌ء من الاشیاء.

وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً هذا اذا دخل بهنّ. و تزوّج رجل من المؤمنین امرأة کان تزوّج بها رسول اللَّه و طلّقها و لم یکن دخل بها، فاراد عمر ان یقتله فاقام الرّجل البیّنة علی انّ رسول اللَّه لم یکن دخل بها فذکر انّ عمر حلق رأسه و لحیته.

و روی معمر عن الزهری انّ العالیة بنت ظبیان الّتی طلّق النّبی (ص) تزوّجت رجلا و ولدت له، و ذلک قبل تحریم ازواج النّبی (ص) علی النّاس. و امّا حفصة بنت عمر فانّ رسول اللَّه طلّقها ثمّ راجعها، جاءه جبرئیل فقال له: انّ ربّک یقرئک السلام و یقول: انّ حفصة صوّامة قوّامة و انّها زوجتک فی الجنّة، فراجعها.

إِنَّ ذلِکُمْ کانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیماً هذا الوعید راجع علی من یؤذی رسول اللَّه و علی من یرید ان ینکح احدا من ازواجه من بعده، و کان رجل قال: ان مات رسول اللَّه نکحت عائشة، قال مقاتل بن سلیمان هو طلحة بن عبید اللَّه.

إِنْ تُبْدُوا شَیْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیماً کان هذا وعید للرّجل الّذی تمنّی نکاح عائشة و لمّا نزلت آیة الحجاب قال: الآباء و الأبناء و الاقارب و نحن ایضا نکلّمهنّ من وراء حجاب، فانزل اللَّه عزّ و جلّ: لا جُناحَ عَلَیْهِنَّ فِی آبائِهِنَّ یعنی لا اثم علیهنّ فی ترک الاحتجاب من هؤلاء. و قال مجاهد فی وضع جلابیبهنّ عندهم.

و قوله: وَ لا نِسائِهِنَّ اراد به النّساء المسلمات حتّی لا یجوز للکتابیّات الدّخول علیهنّ و التکشّف عندهنّ و قیل: هو عام فی المسلمات و الکتابیّات، و انّما قال: وَ لا نِسائِهِنَّ لانّهنّ من اجناسهنّ و لم یذکر العمّ و الخال لانّهما داخلان فی الآباء قد عدّ اللَّه عزّ و جلّ العمّ ابا و الخالة امّا فی القرآن.

وَ لا ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُنَّ اختلفوا فی انّ عبد المرأة هل یکون محرما لها ام لا؟

فقال قوم: یکون محرما لها لقوله عزّ و جلّ: أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُنَّ. و قال قوم: هو کالاجانب، و المراد من الایة: الا ماء دون العبید.

وَ اتَّقِینَ اللَّهَ ان یراکنّ غیر هؤلاء.

إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلی‌ کُلِّ شَیْ‌ءٍ من اعمال العباد شَهِیداً.

إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ قال ابن عباس: یعنی انّ اللَّه یرحم و یثنی علیه و الملائکة یدعون له و یستغفرون له. قال ابو العالیة: صلاة اللَّه ثناؤه علیه عند الملائکة و صلاة الملائکة الدّعاء له.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً این امری است مطلق که امّت را فرمودند: بدرود دادن بر وی و سلام کردن بر وی. سلام آنست که مؤمنان در تشهّد نماز میگویند: السلام علیک ایها النبی و رحمة اللَّه و برکاته. و درود آنست که میگویند در آخر نماز که: «اللّهم صلّ علی محمد و علی آل محمد کما صلّیت علی ابراهیم و آل ابراهیم و بارک علی محمد و علی آل محمد کما بارکت علی ابرهیم و آل ابرهیم انک حمید مجید».

قال کعب بن عجرة: سألنا رسول اللَّه (ص)، فقلنا: یا رسول اللَّه کیف الصّلاة علیکم اهل البیت؟

فانّ اللَّه قد علّمنا کیف نسلم. قال: «قولوا: اللّهم صلّ علی محمد و علی آل محمد کما صلّیت علی ابرهیم و آل ابرهیم انّک حمید مجید، اللّهم بارک علی محمد و علی آل محمد کما بارکت علی ابرهیم و آل ابرهیم انک حمید مجید».

و عن ابی حمید الساعدی انهم قالوا: یا رسول اللَّه کیف نصلّی علیک؟ فقال رسول اللَّه: قولوا اللّهم صلّ علی محمد و ازواجه و ذرّیته کما صلّیت علی ابرهیم، و بارک علی محمد و ازواجه و ذرّیته کما بارکت علی ابرهیم انک حمید مجید».

و عن ابی سعید الخدری قال: قلنا یا رسول اللَّه هذا السّلام علیک قد علمنا، فکیف الصّلاة؟

قال: «قولوا: قلنا یا رسول اللَّه هذا السّلام علیک قد علمنا، فکیف الصّلاة؟

قال: قولوا: اللّهم صلّ علی عبدک و رسولک کما صلّیت علی ابرهیم، و بارک علی محمد و علی آل محمد کما بارکت علی ابرهیم».

و عن عبد اللَّه بن مسعود قال: اذا صلّیتم علی النّبی (ص) فاحسنوا الصلاة علیه فانّکم لا تدرون لعلّ ذلک یعرض علیه، قالوا: فعلّمنا قال: قولوا اللّهم اجعل صلواتک و رحمتک و برکاتک علی سیّد المرسلین و امام المتّقین و خاتم النبیین محمد عبدک و رسولک امام الخیر و قائد الخیر و رسول الرّحمة، اللّهم ابعثه مقاما محمودا یغبطه به الاوّلون و الآخرون، اللّهم صلّ علی محمد و علی آل محمد کما صلّیت علی ابرهیم و آل ابرهیم انّک حمید مجید. و قال (ص): «حیاتی خیر لکم تحدثون و نحدث لکم و وفاتی خیر لکم تعرض علی اعمالکم فما کانت من حسنة حمدت اللَّه علیها و ما کان من سیّئة استغفرت اللَّه لکم فاذا صلّیتم علیّ فاحسنوا الصّلاة فانّکم تعرضون علیّ بأسمائکم و أسماء آبائکم و عشائرکم و اعمالکم».

و قال (ص): «صلّوا علیّ اینما کنتم من الارض فانّ صلاتکم تبلغنی».

و عن ابن عباس قال: لیس احد من امّة محمد (ص) یسلم علیه و یصلّی علیه الا بلغه فلان یسلم علیک و یصلی علیک.

قال یزید الرقاشی: ملک موکّل برسول اللَّه (ص) اذا صلّی علیه احد قال صلّی علیک من امّتک فلان بن فلان. و عن اوس بن اوس الثقفی قال: قال رسول اللَّه (ص): «اکثروا علیّ الصلاة فی یوم الجمعة فانّ صلاتکم معروضة علیّ»، قالوا: یا رسول اللَّه کیف تعرض علیک و قد ارمت؟ یعنی بلیت، قال: «انّ اللَّه حرّم علی الارض ان تأکل اجساد الانبیاء».

و عن ابی هریرة عن النّبی (ص) قال: «ما من احد یسلم علیّ الا ردّ اللَّه الیّ روحی حتّی اردّ علیه السلام»

قال: «و الّذی نفسی بیده ما منکم احد یسلّم علیّ اذا متّ الا جاءنی جبرئیل فقال یا محمد هذا فلان بن فلان بن فلان فیرفع لی فی النّسب حتّی اعرفه فاقول: نعم، فیقول: هو یقرأ علیک السلام و رحمة اللَّه، فاقول: و علیه السلام و رحمة اللَّه و برکاته»، و فی روایة اخری قال: یا محمد صلّی علیک فلان کذا و کذا، قال: فیصلّی الرّب علی ذلک الرّجل بکلّ واحد عشرا.

و عن عبد الرحمن بن عوف قال: قال رسول اللَّه (ص): «لقیت جبرئیل علیه السلام فبشّرنی انّ اللَّه تبارک و تعالی یقول: من صلّی علیک صلّیت علیه و من سلم علیک سلمت علیه، فسجدت للَّه شکرا». و عن سعید بن عمر الانصاری عن ابیه و کان بدریّا عن النّبی (ص) قال: «ما صلّی علیّ عبد من امّتی صلاة صادقا بها من قبل نفسه الا صلّی اللَّه علیه و سلم بها عشر صلوات و کتب له بها عشر حسنات و رفعه بها عشر درجات و محا عنه بها عشر خطیئات».

قوله: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ ای ادعوا له بالرحمة، و سلّموا تسلیما» ای حیّوه بتحیّة الاسلام.

إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً، معنی آیت آنست که ایشان که می‌رنجانند خدای را جلّ جلاله و رسول او را علیه السلام، اللَّه ور ایشان لعنت کرد در دو جهان. ابن عباس گفت: ایشان سه قوم‌اند که ایذاء اللَّه خواستند، جهودان و ترسایان و مشرکان. جهودان گفتند: «عزیر ابن اللَّه، ید اللَّه مغلولة، انّ اللَّه فقیر و نحن اغنیاء». ترسایان گفتند: «المسیح ابن اللَّه، ثالث‌

ثلاثة». مشرکان گفتند: الملائکة بنات اللَّه و الاصنام شرکاؤه همانست که مصطفی (ص) گفت حکایت از کردگار جل جلاله: «شتمنی ابن آدم یقول اتّخذ اللَّه ولدا و انا الاحد الصّمد الّذی لم الد و لم اولد و لم یکن لی کفوا احد».

و قال تعالی: یؤذینی ابن آدم یسبّ الدهر و انا الدهر بیدی الامر اقلّب اللیل و النهار»

عکرمه گفت: اصحاب تصاویراند خلقتی و صورتی که ربّ العالمین بآفرینش آن متفرّد است و جز بقدرت الهیت وجود آن ممکن نیست، ایشان میخواهند که مثل آن در وجود آرند، و مصطفی (ص) فرموده: «لعن اللَّه المصوّرین».

و قال (ص): «یقول اللَّه تعالی: و من اظلم ممّن ذهب یخلق کخلقی فلیخلقوا ذرّة و لیخلقوا حبّة او شعیرة».

و گفته‌اند: محتمل است که ایذاء اللَّه بمعنی الحاد بود در اسما و صفات اللَّه کقوله تعالی: وَ ذَرُوا الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمائِهِ: و گفته‌اند: درین آبت اضمار است یعنی یؤذون اولیاء اللَّه، فحذف المضاف و اقیم المضاف الیه مقامه کقوله: «وَ سْئَلِ الْقَرْیَةَ» ای اهل القریة.

سیاق این سخن بر عادت خلق و تعارف مردم است، و رنه جناب جبروت احدیّت و درگاه عزت الهیت مقدّس است و منزّه از آن که خلق بوی اذی رسانند، یا خود کسی را رسد که اندیشه کند یا تواند. امّا اذی رسول از جهت کفّار آنست که در بدایت اسلام دندانش می‌شکستند و او را می‌زدند و خاک بروی می‌ریختند و پلیدی بر مهر نبوت می‌انداختند و او را ساحر و کاهن و مجنون میگفتند. عبد اللّه مسعود گفت: دیدم رسول خدا (ص) را که در مسجد حرام در نماز بود سر بر سجود نهاده که آن کافری بیامد و شکنبه شتر میان دو کتف وی فرو گذاشت، رسول هم چنان در سجود بخدمت اللَّه ایستاده و سر از زمین برنداشت تا آن گه که فاطمه زهرا بیامد و آن از کتف وی بینداخت و روی نهاد در جمع قریش و آنچه سزای ایشان بود گفت، و رسول خدا چون نماز بگزارد، روی سوی آسمان کرد و گفت: اللّهم علیک بقریش، اللّهم علیک بعمرو بن هشام و عتبة بن ربیعة و شیبة بن ربیعة و الولید بن عتبة و امیة بن خلف و عقبة بن ابی معیط.

عبد اللَّه مسعود گفت: بآن خدایی که وحدانیت و فردانیت صفت اوست که این جماعت را دیدم روز بدر کشته و در چاه بدر انداخته و رسول خدا گفت: اتبع اصحاب القلیب لعنة.

و عن عائشة قالت: یا رسول اللَّه هل اتی علیک یوم کان اشدّ من یوم احد؟ فقال: لقد لقیت من قومک و کان اشدّ ما لقیت منهم یوم العقبة اذ عرضت نفسی علی ابن عبد یا لیل ابن عبد کلال فلم یجبنی الی ما اردت فانطلقت و انا مهموم علی وجهی فلم استفق الا بقرن الثعالب فرفعت رأسی فاذا انا بسحابة قد اظلّتنی فنظرت فاذا فیها جبرئیل فنادانی فقال انّ اللَّه سمع قول قومک و ما ردّوا علیک و قد بعث الیک ملک الجبال فتأمره بما شئت فیهم، قال فنا دانی ملک الجبال و سلم علیّ ثمّ قال: یا محمد انّ اللَّه قد سمع قول قومک و انا ملک الجبال و قد بعثنی ربّک الیک لتأمرنی بامرک ان شئت ان اطبق علیهم الاخشبین، فقال رسول اللَّه (ص): ارجوا ان یخرج اللَّه من اصلابهم من یعبد اللَّه وحده لا یشرک به شیئا.

وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ یقعون فیهم و یرمونهم بغیر جرم.

بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا یعنی من غیر ان عملوا ما اوجب اذاهم.

فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً قال مقاتل: نزلت فی علی بن ابی طالب (ع) و ذلک انّ ناسا من المنافقین کانوا یؤذونه. و قیل: نزلت فی شأن عائشة و فی بعض الآثار: ایّاکم و اذی المؤمن فانه حبیب ربه احبّ اللَّه فاحبّه و غضب لربه فغضب اللَّه له و انّ اللَّه یحوطه و یؤذی من یؤذیه».

ضحاک و کلبی گفتند: این آیت در شأن قومی منافقان فرو آمد ازین زانیان و فاجران که هر شب بیرون می‌آمدند و در کویهای مدینه براه کنیزکان که بطلب آب بیرون آمده بودند یا بقضاء حاجت و تعرّض آن کنیزکان می‌کردند و در میان ایشان آزاد زنان می‌بودند که از تعرّض آن منافقان رنجور میگشتند و هر چند که آن منافقان در طلب آن کنیزکان بر می‌خاستند امّا آزاد زن و کنیزک از هم باز نمی‌شناختند که زیّ ایشان و کسوت ایشان هر دو یکسان بود، آن آزاد زنان این قصه با شوهران خویش باز گفتند و کراهیت نمودند و شوهران با رسول خدا باز گفتند و رب العزة در شأن ایشان این آیت فرستاد، پس آزاد زنان را نهی کردند که بشبه کنیزکان روی گشاده از خانه بیرون آیند ایشان را فرمودند تا گلیمهای سیاه در سر کشیدند و بچادرها رویهای خود بپوشیدند و در شأن ایشان این آیت فرستادند که: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ جمع الجلباب و هو الملاءة الّتی تشتمل بها المرأة فوق الدّرع و الخمار. یعنی یرخین اردیتهنّ و ملاحفهنّ فیتقنّعن بها و یغطّین رؤسهنّ و وجوههنّ الا عینا واحدة.

وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً لما سلف من ترک التستّر.

رَحِیماً بهنّ اذا سترهنّ و صانهنّ. قال انس: مرّت جاریة بعمر بن الخطاب متقنّعة فعلاها بالدرّة و قال: یا لکاع أ تتشبّهین بالحرائر؟ القی القناع.

وَ الْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدِینَةِ بالکذب و الباطل، المرجف الکذّاب. قومی منافقان پیوسته در مدینه ارجافهای باطل میکردند و دروغها میگفتند در حقّ غازیان و لشکر اسلام که ایشان را بکشتند و از دشمن بهزیمت شدند، ایشان را بشکستند و دشمن زور گرفتند، ازین جنس ارجافها می‌افکندند تا در حقّ ایشان این آیت آمد. و قال الکلبی: کانوا یحبّون ان تشیع الفاحشة فی الّذین آمنوا و یفشوا الاخبار.

لَنُغْرِیَنَّکَ بِهِمْ ای لنحرشنّک بهم و لنسلطنّک علیهم حتّی تقتلهم و تخلی عنهم المدینة. قال محمد بن سیرین: فلم ینتهوا و لم یغر اللَّه بهم. العفو عن الوعید جائز لا یدخل فی الخلف.

ثُمَّ لا یُجاوِرُونَکَ فیها، ای لا یساکنونک فی المدینة إِلَّا قَلِیلًا حتّی یخرجوا منها.

مَلْعُونِینَ ای مطرودین، أَیْنَما ثُقِفُوا وجدوا و ادرکوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِیلًا ای الحکم فیهم هذا علی جهة الامر به.

سُنَّةَ اللَّهِ ای کسنّة اللَّه، فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ من المنافقین و الّذین فعلوا مثل فعل هؤلاء.

وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا یقال: هاتان الآیتان فی الزّنادقه یقتلهم اهل کلّ ملّة فی الدنیا.

یَسْئَلُکَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ اللَّهِ وَ ما یُدْرِیکَ ای ایّ شی‌ء یعلمک امر الساعة و متی یکون قیامها؟ ای انت لا تعرفه.

لَعَلَّ السَّاعَةَ تَکُونُ قَرِیباً.

إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکافِرِینَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِیراً، خالِدِینَ فِیها أَبَداً لا یَجِدُونَ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً.

یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ ظهرا لبطن حین یسبحون علیها.

یَقُولُونَ یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا فی الدنیا. الالف الزّائدة فی «الرّسول» و بعدها فی «السبیل» لانّ اواخر آیات السّورة الف، و العرب تحفظ هذا فی خطبها و اشعارها.

وَ قالُوا رَبَّنا إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا قرأ ابن عامر و یعقوب: ساداتنا بکسر التّاء و لف قبلها علی جمع الجمع، وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا.

رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذابِ ای ضعفی عذاب غیرهم وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً قرأ عاصم بالباء و الباقون بالتّاء لقوله: أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ و هذا یشهد لکثرة، ای مرّة بعد مرّة.

محمد بن ابی السری مردی بود از جمله نیکمردان روزگار، گفتا بخواب نمودند مرا که: در مسجد عسقلان کسی قرآن میخواند به اینجا رسید که وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً، من گفتم: «کثیرا، وی گفت: «کبیرا»، باز نگرستم رسول خدا را دیدم در میان مسجد که قصد مناره داشت فرا پیش وی رفتم گفتم: السلام علیکم یا رسول اللَّه استغفر لی، رسول از من برگشت، دیگر باره از سوی راست وی درآمدم گفتم: یا رسول اللَّه استغفر لی از بهر من آمرزش خواه، رسول اعراض کرد، برابر وی بایستادم گفتم: یا رسول اللَّه سفیان بن عیینة مرا خبر کرد از محمد بن المنکدر از جابر بن عبد اللَّه که هرگز از تو چیزی نخواستند که گفتی «لا»، چونست که سؤال من رد میکنی و مرادم نمی‌دهی؟ رسول خدا تبسمی کرد، آن گه گفت: «اللّهم اغفر له»، پس گفتم: یا رسول اللَّه میان من و این مرد خلاف است، او میگوید «وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً» و من میگویم «کثیرا»، گفتا رسول هم چنان بر مناره می‌شد و میگفت: «کثیرا کثیرا کثیرا».

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی‌ فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا ای طهّره اللَّه ممّا قالوا.

وَ کانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِیهاً ای کریما ذا جاه و قدر کما قال ابن عباس: کان حظیّا عند اللَّه لا یسئل شیئا الا اعطاه. و قال الحسن: کان مستجاب الدعوة محبّبا مقبولا.

خلافست میان علمای تفسیر که آنچه رب العزّة فرمود: آذَوْا مُوسی‌ موسی را رنجانیدند، او را بچه رنجانیدند؟ و باین معنی خبر مصطفی است (ص) بروایت بو هریرة گفت: بنوا اسرائیل چون غسل میکردند یکدیگر را برهنه میدیدند و خویشتن را از چشم نگرنده نمی‌پوشیدند، و موسی مردی کریم بود شرمگن، نخواستی که کسی او را برهنه بیند، بخلوت غسل کردید و خویشتن را از نظر مردم پوشیده و کشیده داشتید، بنو اسرائیل او را طعن کردند گفتند: ما تستّر هذا التّستّر الا من عیب بجلده امّا برص و امّا ادرة و امّا آفة. رب العالمین خواست که او را از آن عیب که بر وی بستند پاک گرداند، روزی تنها غسل میکرد در آن خلوت گاه جامه از تن بر کشید و بر سر سنگ نهاد و در آب شد، چون از غسل فارغ گشت و قصد جامه پوشیدن کرد، آن سنگ بقدرت اللَّه برفت و جامه وی ببرد و موسی برهنه از قفای سنگ میدوید و میگفت: ثیابی یا حجر! ثیابی یا حجر! تا ببرد و موسی برهنه در انجمن بنی اسرائیل شد و ایشان موسی را برهنه بدیدند که در وی هیچ عیب نبود از آنچه میگفتند، پس آن سنگ بایستاد و موسی جامه در پوشید و آن سنگ را بعصای خود میزد، بو هریره گفت فو اللّه انّ بالحجر لندبا من اثر ضربه ثلثا او اربعا او خمسا اینست که رب العالمین فرمود: «فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا».

ابو العالیة گفت: ایذاء موسی آن بود که قارون آن مومسه را بمزد گرفت تا بر موسی فجور و ناسزا بندد، و رب العالمین او را از آن معصوم داشت، و این قصه در سورة القصص رفت، و قیل: إیذاؤهم ایّاه انّه لمّا مات هارون فی التّیه ادّعوا علی موسی انّه قتله، و ذلک فیما روی عن علی بن ابی طالب (ع) فی قول اللَّه عز و جل: لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی‌، قال: سعد موسی و هارون علیهما السلام الجبل فمات هارون، فقالت بنو اسرائیل: انت قتلته و کان اشدّ حبّا لنا منک و الین لنا منک، فآذوه بذلک فامر اللَّه عز و جل الملائکة فحملته حتی مرّوا به علی بنی اسرائیل و تکلّمت الملائکة بموته حتی عرف بنو اسرائیل انّه قد مات، فبرّأه اللَّه من ذلک فانطلقوا به فدفنوه فلم یطّلع علی قبره احد من خلق اللَّه الا الرّخم فجعله اللَّه اصمّ ابکم.

روی عن عبد اللَّه بن مسعود قال: قسم النبی (ص) قسما فقال رجل: انّ هذه القسمة ما ارید بها وجه اللَّه، فاتیت النبی (ص) فاخبرته فغضب حتی رأیت الغضب فی وجهه ثم قال: «یرحم اللَّه موسی قد اوذی باکثر من هذا فصبر».

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلًا سَدِیداً صوابا حقا مستقیما.

قال عکرمة: هو شهادة ان لا اله الا اللَّه سدت بین الکفر و الاسلام و بین الجنّة و النار.

یُصْلِحْ لَکُمْ أَعْمالَکُمْ قال ابن عباس: ای یتقبل حسناتکم و قال مقاتل: یزکّ اعمالکم.

وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ، و قالوا فی تفسیر قوله فی سورة محمد: وَ أَصْلَحَ بالَهُمْ سَیَهْدِیهِمْ وَ یُصْلِحُ بالَهُمْ یضمن عنهم التبعات و یرضی عنهم الخصوم.

وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِیماً ای ظفر بالخیر کلّه.

إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ ابن عباس گفت: امانت ایدر حدود دین است و فرایض شرع و طاعت اللَّه. ابن مسعود گفت: پنج نماز است بوقت خویش گزاردن و زکاة مال دادن و روزه ماه رمضان داشتن و حج کردن و سخن راست گفتن و اوام گزاردن و در پیمانه و تراز و راستی و عدل بجای آوردن و ودیعتها بر امّت نگه داشتن. زید بن اسلم گفت: امانت اینجا سرائر طاعات است و خفیّات شرع که خلق را بر آن اطّلاع نبود کالنّیات فی الاعمال و الطهارة فی الصلاة و تحسین الصلاة فی الخلوة و کالصیام و الغسل من الجنابة.

روی عن ابی الدرداء قال: قال رسول اللَّه (ص): «خمس من جاء بهنّ یوم القیمة مع ایمان دخل الجنة: من حافظ علی الصلوات الخمس وضوئهنّ و رکوعهنّ و سجودهنّ و مواقیتهنّ، و اعطی الزکاة من ماله طیب النفس بها، و کان یقول: و ایم اللَّه لا یفعل ذلک الا مومن، و صام رمضان و حج البیت ان استطاع الی ذلک سبیلا و ادّی الامانة.

قالوا: یا ابا الدرداء و ما أداء الامانة؟

قال: الغسل من الجنابة فانّ اللَّه عز و جل لم یأمن ابن آدم علی شی‌ء من دینه غیره. و قال عبد اللَّه بن عمرو بن العاص: اوّل ما خلق اللَّه من الانسان فرجه ثمّ اتمّ خلقته، و قال له: هذه امانة استودعتکها، فالفرج امانة و الاذن امانة و العین امانة و الید امانة و الرجل امانة، لا ایمان لمن لا امانة له.

این امانتها بر اختلاف علما که گفتیم، رب العالمین عرضه کرد بر اعیان آسمانها و زمین و کوه‌ها و فرا پیش ایشان نهاد گفت: توانید که این امانت بردارید و در ان راست روید و بوفای آن باز آئید؟ ایشان گفتند و ما را از برداشت آن و نگه داشت آن چه آید و چه بود؟ گفت: اگر نیک آئید و راست روید ثواب و عطا یابید، و اگر بد آئید و کژ روید بعذاب و عقوبت رسید. ایشان گفتند: لا، یا رب نحن مسخرات لامرک لا نرید ثوابا و لا عقابا. این سخن نه از معصیت و مخالفت گفتند بلکه از خوف و خشیت گفتند و تعظیم دین اللَّه ترسیدند از تاوان و از راست باز نیامدن در آن، و رب العزة این عرض که کرد از روی تخییر کرد نه از روی الزام که اگر الزام بودی ازیشان امتناع نبودی و هر چند جمادات بودند رب العزة در قرآن ایشان را خضوع و سجود و خشیت و طاعت اثبات کرد قال اللَّه تعالی: أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ، وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ... الایة، و قال تعالی للسماوات و الارض: ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً، قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ. و قال للحجارة: وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ‌.

قومی علما گفتند: رب العزّة عقل و فهم در آن جمادات مرکّب کرد، آن گه که امانت بر ایشان عرضه کرد تا ایشان بعقل و فهم خطاب شنیدند و جواب دادند. قومی گفتند: عرض امانت بر اهل آسمان و زمین بود نه اعیان آسمان و زمین هذا کقوله: وَ سْئَلِ الْقَرْیَةَ یعنی اهل القریة. و قول صحیح آنست که اوّل گفتیم و علماء سلف و تابعین بر آن‌اند.

قوله: فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها ای خفن من الامانة ان لا یؤدّینها فیلحقن العقاب.

وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ یعنی آدم علیه السلام. چون آسمان و زمین بترسیدند از پذیرفتن امانت و باز نشستند از برداشت آن، رب العزة آدم را گفت: انی عرضت الامانة علی السماوات و الارض و الجبال فلم تطقها فهل انت آخذها بما فیها ای آدم امانت دین و طاعت بر آسمان و زمین و کوه عرضه کردم و طاقت پذیرفتن آن نداشتند، تو آن را برداری و بپذیری؟ آدم گفت: یا رب و ما فیها؟ بار خدایا در آن پذیرفتن و برداشتن مرا چه بود؟ گفت: «ان احسنت جوزیت و ان أسأت عوقبت» اگر نیکو کردار باشی ثواب یابی و اگر بد کردار باشی عقوبت بینی. آدم بخدمت و طاعت بنده‌وار درآمد گفت: بین اذنی و عاتقی برداشتم میان گوش و دوش خویش.

رب العالمین فرمود: اکنون که برداشتی ترا در آن معونت و قوّت دهم، اجعل لبصرک حجابا فاذا خشیت ان ینظر الی ما لا یحلّ لک فارخ حجابه و اجعل للسانک لحیین و غلقا فاذا خشیت ان یتکلّم بما لا یحلّ فاغلق و اجعل لفرجک لباسا فلا تکشفه علی ما حرّمت علیک. قال مجاهد: فما کان بین ان یحملنها و بین ان خرج من الجنّة الا مقدار ما بین الظّهر و العصر. زجاج گفت و جماعتی اهل معانی که: حمل امانت خیانت است در امانت یقال: فلان حمل الامانة، ای اثم فیها بالخیانة، و منه قوله تعالی: وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ وَ ما هُمْ بِحامِلِینَ مِنْ خَطایاهُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ، و حملک السیئة ان تتقلّدها و تبوء باثمها.

گفتند: امانت در حقّ بنی آدم ادای فرایض است و امتثال امر و نهی چنان که گفتیم و امانت در حق آسمان و زمین و کوه‌ها خضوع است و طاعت، پس گفت: فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها آسمان و زمین و کوه سروا زدند و باز نشستند از آن که در آن خیانت کنند، یعنی که امانت خویش بگزاردند و خضوع و طاعت که بر ایشان نهادند بجای آوردند قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ، و بنی آدم در امانت خویش خیانت کردند و بوفای عهد باز نیامدند.

حسن گفت: برین تأویل انسان درین موضع کافر است و منافق فانهما حملا الامانة ای خانا فیها. و روی عن ابن مسعود قال: مثّلت الامانة لصخرة ملقاة و دعیت السماوات و الارض و الجبال الیها فلم یقربوا منها و قالوا لا نطیق حملها و جاء آدم من غیر ان دعی و حرّک الصخرة و قال لو امرت بحملها لحملتها فقلن له احمل فحملها الی رکبتیه ثمّ وضعها و قال لو اردت ان ازداد لزدت فقلن له احمل فحملها الی حقوه ثم وضعها و قال و اللَّه لو اردت ان ازداد لزدت فقلن له احمل فحملها حتی وضعها علی عاتقه فاذا اراد ان یضعها قال اللَّه تعالی: مکانک فانها فی عنقک و عنق ذریتک الی یوم القیمة.

إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولًا قال ابن عباس: ظلوما لنفسه جهولا بامر اللَّه و ما احتمل من الامانة. و قال الکلبی: ظلوما حین عصی ربه جهولا لا یدری ما العقاب فی ترک الامانة.

و قال مقاتل: ظلوما لنفسه جهولا بعاقبة ما حمل.

سدّی گفت: قصه عرض امانت آنست که آدم صفی صلوات اللَّه علیه چون بزمین آمد، رب العزة فرمود: ای آدم مرا در زمین خانه‌ایست در مکه و آن کعبه است مشرّف معظّم مقدّس، رو آنجا طواف کن، چون خواست که بزمین مکه رود آسمان را گفت: احفظی اهلی و ولدی بالامانة، اهل و عیال و فرزند مرا گوش دار و امانت در آن بجای آر، آسمان سر وازد و نپذیرفت زمین را گفت، همچون سر وازد و نپذیرفت، کوه‌ها را گفت، هم چنان سر وازد و نپذیرفت، آن گه قابیل را گفت که تو ایشان را گوش داری و امانت در آن بجای آری، قابیل در پذیرفت و گفت: تذهب و ترجع فتجد اهلک کما یترک. پس آدم برفت چون باز آمد قابیل هابیل را کشته بود، اینست که رب العالمین فرمود: إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولًا یعنی قابیل حین حمل امانة آدم ثمّ لم یحفظ له اهله.

لِیُعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکاتِ وَ یَتُوبَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ‌ فصّل اللَّه عز و جل اقسام العبید تفصیلا بالغا حسنا تامّا. مشرک اوست که امانت نپذیرفت، منافق اوست که پذیرفت و نگزارد، مؤمن اوست که امانت پذیرفت و بگزارد. قال مقاتل: لیعذبهم بما خانوا الامانة و نقضوا المیثاق.

وَ یَتُوبَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ یهدیهم و یرحمهم بما ادّوا من الامانة.

و قال ابن قتیبة: عَرَضْنَا الْأَمانَةَ لیظهر نفاق المنافق و شرک المشرک فیعذّبهم اللَّه و یظهر ایمان المؤمن فیتوب اللَّه علیه، ای یعود علیه بالرّحمة و المغفرة ان حصل منه تقصیر فی بعض الطّاعات.

وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً.