قوله: قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ: ای قل یا ایها الرسول الْحَمْدُ لِلَّهِ ای الشکر و الثناء کلّه للَّه، لانّه هو الذی یستحقّه علی الحقیقة علی آلائه و نعمائه. و قیل قل یا محمد الحمد للَّه علی هلاک کفّار الامم الخالیة. و قیل قل الحمد للَّه الذی علّمک هذا الامر الذی ذکر، وَ سَلامٌ عَلی‌ عِبادِهِ الَّذِینَ اصْطَفی‌ و هم الانبیاء علیهم السلام، دلیله قوله: وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ و قیل هم اصحاب محمد (ص) اصطفاهم اللَّه لنبیّه، و قیل هم امة محمد (ص)، و هی امّة الاتّباع الّذین اصطفاهم اللَّه لمعرفته و طاعته و هی الفرقة النّاجیة من الثلاث و السّبعین، قال اللَّه تعالی: وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ. ثمّ قال الزاما للحجة: آللَّهُ خَیْرٌ ای قل یا محمد لکفّار قومک الزاما للحجة علیهم: آللَّهُ خَیْرٌ أَمَّا یُشْرِکُونَ، ای عبادة اللَّه خیر ام عبادتکم الاصنام. رسول خدا هر گه که این آیت خواندی گفتی:بل اللَّه خیر و ابقی و اجل و اکرم، قرائت اهل بصره و عاصم یشرکون بیاء است و باقی قرّاء بتاء مخاطبه خوانند، و استفهام بر طریق انکار و توبیخ است. فان قیل لفظ «الخیر» یستعمل فی شیئین فیهما خیر و لاحدهما مزیّة و لا خیر فی الاصنام اصلا قلنا مطلق لفظ «الخیر» لا یقتضی هذا، و الدلیل علیه قوله: أَصْحابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلًا و لم یقتض ذلک ان یکون لاهل النّار مقیل حسن و لکنّ المراد به زیادة التشدید. و قیل انّما ذکر ذلک لاعتقاد الجهلة و الکفّار، انّ فی الاصنام خیرا فکان ذلک علی زعمهم.

اهل معنی را در لفظ «ام» که مکرّرست درین آیات دو طریقست: یکی آنکه سخن در أَمَّا یُشْرِکُونَ تمام شد، و منقطع گشت، آن گه بر استیناف گفت، بر معنی استفهام: أَمَّنْ خَلَقَ، أَمَّنْ جَعَلَ أَمَّنْ یُجِیبُ، من یَهْدِیکُمْ، مَنْ یُرْسِلُ تستفهم فیها کلّها دیگر طریق آنست که أم در همه آیات معطوف است بر أَمَّا یُشْرِکُونَ بر تأویل آن که: ما تشرکون خیر أم من خلق ما تشرکون خیر أم من جعل، ما تشرکون خیر أم من یجیب، الی آخره.

أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لمصالح عباده و معاشهم وَ أَنْزَلَ لَکُمْ ای لاجلکم مِنَ السَّماءِ ماءً ای مطرا فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ بساتین محوطا علیها ذاتَ بَهْجَةٍ ای ذات زینة و حسن. فکلّ موضع ذی اشجار مثمرة محاط علیه فهو حدیقة.

و کلّ ما یسرّ منظره فهو بهجة ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها ای ما کان لکم استطاعة الانبات أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ یعنی أ مع اللَّه اله یشارکه فی خلق هذه الاشیاء فیشترکوا بینه و بین اللَّه فی العبادة بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ عن الطریق. و قیل یعدلون عن النظر فی الادلة المؤدیة الی العلم بانّ اللَّه هو الذی تفرّد بخلق هذه الاشیاء. و هو الذی یستحق العبادة.

أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً یعنی آلهتکم خیر ام من جعل الارض ذات مستقر و ثبات یستقرّ علیها الاجسام. و القرار مصدر قرّ یقرّ اذا ثبت، ای مهد لکم الارض و مکّنکم من السکون الیها و التصرف علی ظهرها و المشی فی اماکنها وَ جَعَلَ خِلالَها أَنْهاراً یعنی خلال اشجارها و نباتها، و الخلال و الخلل منفرج ما بین الشیئین و المعنی و فجّر من نواحی الارض انهارا و اجری فیها الماء الی مواضع حاجاتکم، وَ جَعَلَ لَها رَواسِیَ ای جبالا ثقالا، ثوابت الاصول، لئلّا تزول بمن علیها. و الرّواسی جمع الجمع یقال جبل راس و جبال راسیة ثم تجمع الرّاسیة علی الرّواسی.

وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ العذب و الاجاج و قیل بحر فارس و بحر الروم. و قیل العذب: جیحان و سبحان و دجلة و الفرات و النیل و الاجاج سائر البحار جعل اللَّه تعالی بینهما حاجِزاً ای مانعا، بلطیف قدرته علی وجه لا یشاهد و لا یعاین، یمنع اختلاط احدهما بالآخر أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ یفعل ما یشاء من هذه الافاعیل بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ لانّهم لا یستدلّون فیعلموا.

أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ ای قل لهؤلاء المشرکین: أ هذه الاوثان التی تعبدونها الذین لا یسمعون دعاءکم و لا یقدرون علی اجابتکم خیر لکم أم اللَّه الذی یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ المضطر المفتعل من الضرورة و هو المدفوع الی ضیق من الامر و قیل اصله من الاضرار، و هو القرب و التصاق الشی‌ء بالشی‌ء و معنی الآیة انّ هذا المضطر ان کان غریقا فی الماء انقذه، و ان کان غریقا فی الذنوب غفر له، و ان کان مریضا شفاه، و ان کان مبتلی عافاه، و ان کان محبوسا اطلقه، و ان کان مدیونا قضی دینه، و ان کان مکروبا فرّج کربه، وَ یَکْشِفُ السُّوءَ ای الضرّ و الشدائد وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ یأتی بقوم بعد قوم و قرن بعد قرن، فکلّ قرن خلف لمن قبلهم. أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ ای هل یثبتون له شریکا یعینه قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ بالیاء قرائت ابی عمرو ای لا یتذکّرون الّا تذکّرا قلیلا، فیکون قلیلا منصوب علی انّه صفة مصدر محذوف. و قرأ الباقون بالتاء علی معنی: قل لهم یا محمد قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ، و الکوفیون غیر ابی بکر یخفّفون الذّال.

أَمَّنْ یَهْدِیکُمْ ای قل لهم یا محمد أ هذه الاوثان خیر لکم أم اللَّه الذی یرشدکم الی طریق البحر و البرّ فی ظلمات اللیل بما خلق لکم من القمر و النجوم و الرّیاح، وَ مَنْ یُرْسِلُ الرِّیاحَ قرأ ابن کثیر و حمزة و الکسائی: یرسل الریح. و قوله: بُشْراً فیه اربع قرءات ذکرناها فی سورة الاعراف بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ الرحمة هاهنا المطر أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ تَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ جلّ و عظم من ان یکون له شریک او یکون معه اله.

أَمَّنْ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ یقال بدأ الخلق و ابدأ هم اذا وجدهم اوّل مرة، و اعادهم اوجدهم بعد اماتتهم، وَ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ من السماء بالمطر و من الارض بالنبات. قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ یعنی قل لهم إِنْ کُنْتُمْ تعلمون انّ مع اللَّه الها یفعل شیئا من ذلک او یقدر علیه فاظهروا افعاله و دلّوا علی قدرته إِنْ کُنْتُمْ تصدقون فی مقالتکم. بل هو صنع اللَّه الذی اتقن کلّ شی‌ء. ذکر فی هؤلاء الآیات الخمس و قال یبدأ و یهدی بلفظ المضارع بعد قوله: أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ، لانّ بعض افعاله تقدّم و حصل مفروغا منه و بعضها یفعله حالا بعد حال کالمتصل الدائم.

قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَیْبَ، غیب اینجا علم رستخیز است.

قومی آمدند. و از رسول خدا پرسیدند که این رستخیز که تو ما را بآن می وعده دهی کی خواهد بود؟ جواب ایشان این آیت آمد یعنی که این غیب است و لا یعلم الغیب الّا اللَّه. و قیل الغیب ما یحدث و یکون فی غد قالت عایشه: من زعم انّه یعلم ما فی غد فقد اعظم علی اللَّه الفریة و اللَّه عزّ و جل یقول: قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَیْبَ إِلَّا اللَّهُ.

منجّمی در پیش حجاج شد حجاج لختی سنگ ریزه در دست کرد و خود بر شمرد آن گه منجم را گفت بگوی تا در دست من سنگ ریزه چند است منجم حسابی که دانست بر گرفت و بگفت و صواب آمد حجاج آن بگذاشت و لختی دیگر سنگ ریزه ناشمرده در دست کرد گفت: این چندست منجم هر چند حساب میکرد جواب همه خطا می‌آمد. منجم گفت ایها الامیر اظنک لا تعرف عدد ما فی یدک. چنان ظن می برم که تو عدد آن نمیدانی حجاج گفت چنین است نمی‌دانم عدد آن، و چه فرق است میان این و آن. منجم گفت اوّل بار تو برشمردی و از حد غیب بدر آمد و اکنون تو نمیدانی و غیب است و لا یعلم الغیب الّا اللَّه.

وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ ای لا یعلمون متی ینشرون، ایّان حقیقتها: ایّ اوان فاختصر ثم ادغم.

بَلِ ادَّارَکَ عِلْمُهُمْ فِی الْآخِرَةِ، ادرک بر وزن افعل قرائت مکی است و بصری و بَلِ هاهنا فی موضع ام، تأویلها ام ادرک علمهم فی الآخرة فیعلمون وقت قیامها.

معنی آنست که دانش ایشان در رستخیز رسید تا بدانند. که وقت آن کی خواهد بود؟

و این استفهام بمعنی نفی است یعنی که نرسید و ندانند وقت آن. باقی قرّاء ادّارک خوانند و ادّراک و تدارک بمعنی یکسانست، و تأویلها ادرک علم المتقدّمین بعلم المتأخرین و استوی علمهم فی قیام الساعة انّه لا یعلم وقت قیامها الّا اللَّه، میگوید: دانشهای ایشان در کیی رستخیز همه درهم رسید بدانستند همه که نتوانند دانست بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِنْها فی الدنیا، أی لم یحصلوا بالخوض الّا علی الشکّ فیها کقوله: إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ، بَلْ هُمْ مِنْها عَمُونَ ای من علمها جاهلون، واحده عم، اخبر اللَّه تعالی عن تردّد هم فی امر الساعة و انّ قصاراهم و غایتهم العمی فی ذلک.

وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا یعنی مشرکی مکة: أَ إِذا کُنَّا تُراباً أ نبعث اذا کنّا ترابا وَ آباؤُنا ای و تبعث آباؤنا بعد کونهم رفاتا و رمیما أَ إِنَّا لَمُخْرَجُونَ من قبورنا احیاء، هذا لا یکون. قرأ نافع إِذا کُنَّا مکسورة الالف، ائنا بالاستفهام، و قرأ ابن عامر و الکسائی أَ إِذا بهمزتین، اننا بنونین، الباقون بالاستفهام فیهما جمیعا.

لَقَدْ وُعِدْنا هذا، ای هذا الذی یقوله محمد من البعث و القیامة و کذلک وعد آباؤنا من قبلنا فی الازمنة المتقدّمة ثمّ لم یبعثوا، إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ، الاساطیر الاحادیث التی لیست لها حقیقة.

قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ ای عاقبة امر الکافرین المکذّبین بالرسل المنکرین للبعث. تجدوا دیارهم خاویة و ابدانهم بائدة فاحذروا و لا تکذّبوا فیحلّ بکم مثل ما حلّ بهم. و قیل معنی الآیة اقرءوا القرآن فانّ احوالهم مذکورة فیه یغنکم عن التطواف فی الارض و البلاد.

وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ ای علی تکذیبهم فلست بمؤاخذ به و ذلک انّ النبی (ص) کان یخاف انّ اصرارهم علی الکفر لتفریط من جهته، فآمنه اللَّه منه. و قیل معناه لا تحزن علی ایذائهم ایاک، فسننصرک علیهم وَ لا تَکُنْ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ فانّی اکفیکهم و اللَّه یعصمک من الناس. قرا ابن کثیر فِی ضَیْقٍ بکسر الضاد نزلت فی المستهزئین الذین اقتمسوا شعاب مکة و قد مضت قصّتهم.

وَ یَقُولُونَ مَتی‌ هذَا الْوَعْدُ ای متی یکون هذا الذی تعدنا من العذاب و البعث ان کنت تصدق فیما تقول.

قُلْ عَسی‌ أَنْ یَکُونَ رَدِفَ لَکُمْ، ردف لکم و اردفکم و ردفکم بمعنی واحد، ای عسی ان یکون بعض العذاب قد دنا منکم و تبعکم و قرب منکم قرب الردیف من مردفه من القتل و الاسر و السّبی و السّنین و الجدب و البعض مدّخر لیوم البعث و النشور. و قیل الموت بعض من القیامة و جزء منها. و فی الخبر: من مات فقد قامت قیامته.

و قیل فی قوله: رَدِفَ ضمیر یعود الی الوعد و تقدیره: ردفکم الوعد، فعلی هذا یحسن الوقف علی رَدِفَ. ثم یقول: لَکُمْ بَعْضُ الَّذِی تَسْتَعْجِلُونَ.

وَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ بترک المعاجلة بالعذاب علی المعاصی و لکن اکثر الناس لا یشکرون له فیستعجلون.

وَ إِنَّ رَبَّکَ لَیَعْلَمُ ما تُکِنُّ صُدُورُهُمْ، ای ما تضمره و تستره وَ ما یُعْلِنُونَ، یظهرون من القول فلیس تأخیر العذاب عنهم لخفاء حالهم و لکن له وقت مقدّر.

وَ ما مِنْ غائِبَةٍ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ ای ما من غائبة ممّا اخفاه عن خلقه و غیّبه عنهم من عذاب السّماء و الارض و القیامة إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ فی اللوح المحفوظ و فی القضاء المحتوم. و قیل ما من فعلة او لفظة خافیة اخفاها اهل السّماوات و الارض الّا و هو بیّن فی اللوح المحفوظ. و قیل ما من فعلة او کلمة الّا هی عند اللَّه معلومة لیجازی بها عاملها. و قیل ما من حبّة خردل غائبة کقوله: إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّماواتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ.

إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَقُصُّ عَلی‌ بَنِی إِسْرائِیلَ، ای یبیّن لاهل الکتابین ما یختلفون فیه فیما بینهم من سرائر علومهم و سرایر انبیائهم و اخبار اوائلهم. و قیل المراد به ذکر عیسی و امّه و عزیر و ذکر محمد علیهم السلام فانّهم اختلفوا فیهم،و اللَّه بیّن امرهم و دینهم فی القران بیانا شافیا. و قیل یقصّ علیهم لو قبلوا و اخذوا به.

وَ إِنَّهُ لَهُدیً وَ رَحْمَةٌ ای و انّ القران لهدی من الضلالة و رحمة من العذاب لمن آمن به و عمل بما امر فیه. و انّما خصّهم به لاختصاصهم بالاهتداء و الانتفاع به، و هو نظیر قوله: وَ لا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَساراً.

إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ بین بنی اسرائیل فی الدنیا بِحُکْمِهِ فیما حرّفوه من الکتاب و بدّلوه. و قیل یحکم القیامة فیجازی المحقّ بحقّه و المبطل بباطله. و قیل یقضی بالقتال و قد امر به. وَ هُوَ الْعَزِیزُ فلا یغالب، الْعَلِیمُ بما امر و نهی.

فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ الْمُبِینِ هو متعلق بقوله: إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ بِحُکْمِهِ ای حکمه فی الکفار و هو امره ایاک بقتالهم. و اذا قضی سبحانه بذلک و امرک به فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فی محاربتهم و لا تحذر کثرتهم و شوکتهم ف إِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ الْمُبِینِ ای فی رضی اللَّه و اتّباع امره فثق بالظفر من اللَّه و الغلبة علی الاعداء.