قوله تعالی: «قالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِی اللَّهِ شَکٌّ» یعنی أ فی توحید اللَّه شک، این آیت جواب کافرانست که می‌گفتند: «إِنَّا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونَنا إِلَیْهِ مُرِیبٍ» و استفهام بمعنی انکارست ای لا تشکّوا فی وجود اللَّه و وحدانیّته سبحانه فقد دلّ علی توحیده و وجوده و قدرته خلق السّماوات و الارض.

ابتدا می‌گوید در هستی و یکتایی و بی همتایی اللَّه در گمان مباشید و یقین دانید که اوست یگانه خداوند بی نظیر و بی مانند، آفریدگار آسمان و زمین، چون می دانید بی گمان که آفریدگار کائنات اوست، پس بی گمان بدانید که معبود و خداوند اوست، «یَدْعُوکُمْ» الی الایمان و طاعة الرّسل یبعثه ایّانا الیکم «لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ» اذا آمنتم به، من زیادتست یعنی لیغفر لکم ذنوبکم، و روا باشد که من تبعیض باشد یعنی ما سلف من ذنوبکم، «وَ یُؤَخِّرَکُمْ إِلی‌ أَجَلٍ مُسَمًّی» ای الی منتهی آجالکم الّذی سمّی لکم فلا یأخذکم بالعذاب و الهلاک کما اخذ به من کفر قبلکم، «قالُوا» ای القوم، «إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا» فی الصورة و الهیئة و لستم بملائکة تحبّون صدّنا عن عبادة الاصنام الّتی کان یعبدها آباؤنا «فَأْتُونا بِسُلْطانٍ مُبِینٍ» حجّة واضحة یتیقّن بها انّکم محقون فی دعواکم.

«قالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ» صدقتم فی قولکم انّا بشر مثلکم و لکن منّ اللَّه علینا بالنّبوّة و الرّسالة و کما منّ علینا: «یَمُنُّ عَلی‌ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ»، «وَ ما کانَ لَنا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطانٍ» این جواب ایشانست که گفتند: «فَأْتُونا بِسُلْطانٍ مُبِینٍ».

اقتراح آیات کردند بیرون از آن معجزها که با ایشان بود و نمودند، «وَ ما کانَ لَنا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطانٍ» ای لا یتاتی لنا ان نأتیکم بالحجّة التی طلبتموها، «إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» ای بامر اللَّه لنا بذلک، «وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» من کان یرید اتباع الحق اذ اقام الدّلیل فانّه یتوکّل علی اللَّه و یرضی بما یعطیه و لا یعاند باقتراح الآیات.

«وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ» ای لا عذر لنا ان ترکنا التوکل علیه، «وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا» ارشدنا للایمان و رزقنا النبوة، «وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلی‌ ما آذَیْتُمُونا» جواب قسم مضمر حلفوا علی الصبر علی اذاهم و ان لا یمسکوا عن دعائهم، «وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ» یرید فی صبرنا علی اذاکم، و التّوکل علی اللَّه تفویض الامر الیه و التّسلیم له.

«وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّکُمْ مِنْ أَرْضِنا» ای حلف الکافرون.

و قالوا لنخرجنّکم و من آمن معکم من بین اظهرنا و من بلادنا، «أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنا» ای الّا ان ترجعوا عن دعوتکم هذه و تعودوا الی عبادة الاصنام و لم تکن الرّسل علی ملّتهم قطّ حتّی یعودوا فیها و قد مضی هذا فی الاعراف، «فَأَوْحی‌ إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ» ای کما حلف الکفّار علی اخراج الرّسل و المؤمنین من بلادهم الّا ان یعودوا الی دینهم کذلک اقسم اللَّه عزّ و جلّ و اوحی به الی الرّسل انّه یهلک الکافرین و یورثهم دیارهم و اموالهم فانجز وعده فذلک قوله: «وَ لَنُسْکِنَنَّکُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذلِکَ» ای ذلک الاهلاک و الاسکان، «لِمَنْ خافَ مَقامِی» ای مقامه بین یدی للحساب فاضاف مقام العبد الی نفسه لانّه یقیمه فیه کما تقول ندمت علی ضربک ای ضربی ایّاک و سررت برؤیتک ای برؤیتی ایّاک، و قد قال اللَّه سبحانه: «وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ» ای رزقی ایّاکم. و گفته‌اند این خوف بمعنی علم است کقوله: «فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا یُقِیما حُدُودَ اللَّهِ» ای علمتم. جای دیگر گفت: «فَخَشِینا أَنْ یُرْهِقَهُما» ای علمنا، فعلی هذا المعنی: «ذلِکَ لِمَنْ خافَ مَقامِی» ای ذلک لمن علم و صدّق بالمقام بین یدیّ و صدّق و عیدی. و قیل معناه ذلک لمن علم قیامی علیه و حفظی اسبابه، من قوله: «أَ فَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلی‌ کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ» «وَ خافَ وَعِیدِ» ای ما اوعدت من العذاب.

«وَ اسْتَفْتَحُوا» قومی گفتند این ضمیر کافران است و استفتاح ایشان عذاب خواستن است که می‌گفتند: «فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ عَجِّلْ لَنا قِطَّنا ائْتِنا بِما تَعِدُنا ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ». قومی گفتند ضمیر پیغامبران است و استفتاح ایشان فتح خواستن است و نصرت بر کافران، و ربّ العزّه اجابت کرد و پیغامبران را و مسلمانان را بر کافران نصرت داد چنانک گفت: «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ‌ إِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ».«وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ» ای خاب ما اراد و لم یدرک ما تمنی، و الجبّار العالی المتکبّر علی اللَّه و هو صفة ذمّ فی المخلوقین و هو الذی لا یری لاحد علیه حقّا، تقول اجبر فهو جبّار و مثله ادرک فهو درّاک و هو قلیل، و اللَّه عزّ و جلّ جبار جبر العباد علی ما اری و قد سبق شرحه، و العنید المعاند المجانب للحقّ الذی یأبی ان یقول لا اله الّا اللَّه. یقال عند عنادا ای عدل عن القصد و عرق عاند لا یرقی دمه کانّه خرج عن المعتاد.

قال ابن عباس کانت الرّسل و المؤمنون یستضعفهم قومهم و یقهرونهم و یکذبونهم و یدعونهم الی ان یعودوا فی ملتهم فابی اللَّه لرسله و المؤمنین ان یعودوا فی ملّة الکفر فامرهم ان یتوکلوا علی اللَّه و امرهم ان یستفتحوا علی الجبابرة و وعدهم ان یسکنهم الارض من بعدهم فانجز اللّه لهم ما وعدهم، و استفتحوا کما امرهم اللَّه ان یستفتحوا، «وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ» روی ابو سعید الخدری قال قال رسول اللَّه (ص): یسیر عنق من جهنّم یوم‌ القیامة فیقول انّی امرت بثلث. بکلّ جبّار عنید، و من جعل مع اللَّه الها آخر و من قتل نفسا بغیر نفس. و فی روایة اخری وکلّت بثلث: بکلّ جبار عنید، و بکلّ من دعا مع اللَّه الها آخر. و بالمصورین.

قوله: «مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ» ای امامه و قدامه جهنّم فهو یردّها کما یقال: الموت من ورائک. و قیل من ورائه ای من وراء حیاته یعنی بعد موته جهنّم و الاصل فیه ان کلّ من واری عنک شیئا من خلف او قدّام فهو وراک و قیل من وراء ما هو فیه جهنّم ای تتلوه کما تقول للرّجل من وراء هذا ما تحبّ ای یتلوه، «وَ یُسْقی‌ مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ» فالصدید بدل من الماء و لیس صفة له، ای یسقی الصّدید مکان الماء کانّه قال: «جعل ماؤه صدیدا» و سمّی ماء لمیعه، کما قیل للمنی ماء و للدّمع ماء و لیسا بالماء و یجوز ان یکون علی التّشبیه ای یسقی ماء کانّه صدید، و هو ما یسیل من الجرح مختلطا بالدّم و القیح. قال قتادة هو ما یخرج من جلد الکافر و لحمه. و قال الربیع بن انس هو غسالة اهل النّار و ذلک من فروج الزناة و جاز ان یکون الصدید وصفا للماء فیکون المعنی من ماء صدید، یصدّ عن شربه لکراهة مذاقه.

«یَتَجَرَّعُهُ» یتحسّاه و یشربه جرعة جرعة لمرارته و حرارته، «وَ لا یَکادُ یُسِیغُهُ» ای یسیغه بعد ابطاء، تقول ساغ الشراب یسوغ سوغا اذا جاز الحلق و وصل الی الجوف، و قیل لا یسوغ فی حلقه بل یغصّ به فیطول به عذابه.

روی ابو امامة قال النبی (ص) یقرّب الیه فیتکرّهه فاذا ادنی منه شوی وجهه و وقعت فروة رأسه فاذا شربه قطع امعائه حتّی یخرج من دبره.

یقول اللَّه عزّ و جل: «وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ» و قال: «یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ».

و قال ابن عباس فی جهنّم اودیة تجری فی تلک الاودیة صدید اهل النّار قیحهم و دماؤهم فیسقون من ذلک الصدید. ریحه انتن من کلّ قذرة، «وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ» من بدنه حتّی من اطراف شعره می‌گوید از هر مقدار رستنگاه موی دردی می‌بیند که از چنان درد زنده میرد و او از آن نمیرد. قال ابن جریح یعلق نفسه عند حنجرته فلا تخرج من فیه فیموت و لا ترجع الی مکانها من جوفه فتنفعه الحیاة، نظیره قوله: «لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیی‌»، «وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِیظٌ» ای و من بعد ذلک حبس الانفاس و دوام العذاب و الخلود فی النّار، نظیره قوله: «زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ».

«مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا» فیه تقدیم و تأخیر، تقدیره مثل اعمال الذین کفروا، کقوله: «الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ خَلَقَهُ» ای احسن خلق کلّ شی‌ء، «وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ» یعنی تری وجوه الذین کذبوا علی اللَّه مسودة، و قیل فیه اضمار ای فیما انزل اللَّه «مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ» ثمّ ابتدأ فقال: «أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ» و قیل المثل زیادة و تقدیره: الذین کفروا بربّهم اعمالهم کرماد اشتدّت به الرّیح. و فی قراءة نافع: اشتدّت به الرّیاح، «فِی یَوْمٍ عاصِفٍ» وصف الیوم بالمعصوف و هو من صفة الرّیح لانّ الرّیح تکون فیه کما یقال یوم بارد و حارّ لانّ البرد و الحرّ یکونان فیه و کذلک یقال نهاره صائم و لیلة قائم ای هو صائم و قائم فیه، فکذلک یوم عاصف ای ریحه عاصفة، «لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی‌ شَیْ‌ءٍ» فیه قولان: احدهما هی اعمالهم التی کسبوها من الخیرات کالصدقات و صلة الرّحم و بناء القناطیر و سایر ابواب البرّ لانّ الکفر محبط، و الثّانی هی اعمالهم الّتی عملوها للاصنام، و معنی الآیة انّ اعمال الکفّار تصیر هباء منثورا فتبطل بطلان رماد حصل فی عراء هبّت به الرّیاح فبدّدته و مزّقته فصیّرته بحیث لا یری و لا ینتفع به، «ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ» ای ما وصفنا هو الضّلال عن القصد البعید عن الرّشاد. و قیل ذلک هو الخسران الکبیر ضلال اعمالهم و ذهابها.

«أَ لَمْ تَرَ» ای الم تعلم، «أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ» ای قل لکل واحد منهم، و قیل الخطاب للنبی و المراد به غیره. قرأ حمزة و علی: «خالق السماوات و الارض» بالاضافة و المعنی فیهما سواء، «بِالْحَقِّ» ای بقوله الحقّ: کن کما قال، «وَ یَوْمَ یَقُولُ کُنْ فَیَکُونُ قَوْلُهُ الْحَقُّ». و قیل بالحقّ ای لم یخلقهما باطلا و انّما خلقهما لامر عظیم، «إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ» عن الارض، «وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ» سواکم، و قیل هو خطاب لاهل مکّة ای ان یشأ یمتکم و یخلق غیرکم من هو امثل و اطوع له منکم.

«وَ ما ذلِکَ عَلَی اللَّهِ بِعَزِیزٍ» ممتنع بل سهل علیه یسیر و معنی الآیة انّ من قدر علی خلق السّماوات و الارض لا یصعب علیه اعادة من کان حیّا ففنی.

«وَ بَرَزُوا» ای ظهروا من قبورهم فصاروا الی البراز من الارض و البراز الصحراء لظهورها هذا کقوله عزّ و جل: «یومهم بارزون»، «لِلَّهِ» یعنی لدعوة اللَّه ایّاهم من قبورهم، کقوله: «لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ یَوْمَ یَدْعُوکُمْ یَوْمَ یَدْعُ الدَّاعِ». برزوا بلفظ ماضی گفت و معنی مستقبل است که این بروز بعد از فناء دنیا خواهد بود بقیامت می‌گوید خلق بزمین محشر بهم آیند و تابع و متبوع بر هم رسند، «فَقالَ الضُّعَفاءُ» جمع ضعیف ای ضعیف الرّأی و التدبیر و هم السّفلة و التّابعون، «لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا» یعنی الّذین طلبوا الکبر و الکبر رفع النّفس فوق القدر و هم الرّؤساء و السّادة المتبوعون، پس از آنک تابع و متبوع اهل ضلالت بعذاب رسیدند، پس روان و کمینان با مهتران و پیش روان خود گویند: «إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً» جمع تابع مثل حارس و حرس و راصد و رصد و نافر و نفر، «فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا» ای هل تقدرون ان تدفعوا عنّا شیئا ممّا نحن فیه بصرفه عنّا او بحمله و ان قلّ گویند ما پس روی شما کردیم و فرمان شما بردیم هیچ توانید که امروز ازین عذاب که بر ماست چیزی بگردانید و بکاهید از ما یا خود بردارید؟! آن مستکبران و پیش روان جواب دهند: «لَوْ هَدانَا اللَّهُ لَهَدَیْناکُمْ» ای اخترنا لکم ما اخترناه لانفسنا و کنّا حسبنا انّا راشدون مرشدون و لکن ضللنا فاضللناکم گویند ما شما را آن نمودیم که خود داشتیم و آن فرمودیم که خود کردیم، پنداشتیم که خود راه بریم و شما را راه نمائیم، ندانستیم که خود بی راه بودیم و شما را بی راه کردیم، اگر اللَّه ما را راه صواب نمودی ما نیز راه صواب بشما نمودیمی تا هم ما را از عذاب نجات بودی و هم شما را، آن گه در میان آتش و عذاب با یکدیگر گویند راه ما آنست که صبر کنیم مگر فرج آید که در دنیا هر که صبر کرد فرج دید، پانصد سال در آن عذاب صبر کنند و ایشان را صبر بکار نیاید و سود ندارد، آن گه جزع در گیرند و گویند جزع کنیم مگر بر ما رحمت کنند، پانصد سال جزع همی کنند و کس را بر ایشان رحمت نیاید، آن گه نومید شوند و گویند: «سَواءٌ عَلَیْنا أَ جَزِعْنا أَمْ صَبَرْنا ما لَنا مِنْ مَحِیصٍ» مهرب و معدل عن العذاب و الحیص العدول علی جهة الفرار، یقال وقع فلان فی حیص بیص اذا وقع فیما لا یقدر ان یتخلص منه.

«وَ قالَ الشَّیْطانُ» یعنی ابلیس، «لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ» فرغ من الامر ای من الحساب و دخل اهل الجنّة الجنّة و اهل النّار النّار، چون کار خلق در قیامت بر گزارده آید و فصل و قضا تمام شود، بهشتیان ببهشت فرو آمده و دوزخیان بآتش رسیده، کافران روی بابلیس نهند و او را سرزنش کنند که تو ما را باین روز بد افکندی که در دنیا ما را راه کژ نمودی، آن گه ابلیس را در میان آتش منبری نهند بآن منبر بر شود و ایشان را جواب دهد، گوید یا اهل النّار: «إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ» ای دوزخیان بدانید که اللَّه شما را در دنیا وعده‌ای داد که این روز رستاخیز و بهشت و دوزخ و ثواب و عقاب بودنی است، آن وعده‌ای بود راست و درست اللَّه وعده خود راست کرد و سزای هر کس داد، «وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ» و من شما را وعده‌ای دروغ دادم که رستاخیز و بهشت و دوزخ نخواهد بود و شما را گفتم که در کفر و معصیت نجاتست، آنچ گفتم باطل بود و آنچ وعده دادم خلاف آن بود، «وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ» این سلطان بمعنی ملک است و قهر یعنی ما کان لی علیکم من ملک فاقهر کم علی الشّرک، هم چنان که در سورة الصافات گفت: «وَ ما کانَ لَنا عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ» ای من ملک فنقهر کم علی الشّرک، بیرون ازین در همه قرآن سلطان بمعنی حجّتست و برهان.

ابلیس گوید مرا بر شما دست رسی و توانی نبود بآنچ شما را فرمودم و بر آن‌ خواندم و نه شما را بقهر و غلبه بر آن داشتم که مرا خود آن قهر و غلبه و امکان نبود، بیش از آن نیست که شما را دعوتی کردم و وسوسه‌ای انگیختم و شما دعوت من پاسخ کردید و باجابت مسارعت نمودید، «إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ» استثناء منقطع ای لکن دعوتکم بالوساوس، «فَاسْتَجَبْتُمْ لِی» اسرعتم اجابتی، «فَلا تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ» اذ تبعتمونی لا بحجّة و برهان و لا تسلّط و غلبة مرا ملامت مکنید ملامت خود کنید و گناه سوی خود نهید که دعوت من بی حجّتی و برهانی اجابت کردید بعد از آن که عداوت من با خود شناخته بودید، و ربّ العزّه با شما گفته: «لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ کَما أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ»، «ما أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ» فاخرجکم من النّار، «وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ» فتخرجونی منها، امروز نه من شما را بکار آیم نه شما مرا بکار آیید، نه من شما را فریاد رس و نه شما مرا فریاد رس. جای دیگر گفت: «فَلا صَرِیخَ لَهُمْ وَ لا هُمْ یُنْقَذُونَ» ای لا مغیث لهم و لا غیاث، ایشان را خود فریاد رس نیست در آتش و رستگاری نیست از آتش. جای دیگر گفت: «وَ هُمْ یَصْطَرِخُونَ فِیها»، فریاد همی‌خوانند و کس ایشان را فریاد نرسد.

... «وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ» بکسر الیاء قرأه حمزة، و قرأ الباقون بفتح الیاء، و وجه الکسر انّ الاصل مصرخینی فذهبت النّون لاجل الاضافة و ادغمت یاء الجماعة فی یاء الاضافة و حرّکت بالکسر لالتقاء السّاکنین و من فتحها ردّ الی حرکته التی کانت له و هی اخفّ الحرکات، قوله: «إِنِّی کَفَرْتُ بِما أَشْرَکْتُمُونِ » ای باشراککم ایّای مع اللَّه سبحانه فی الطّاعة، ای جحدت ان اکون شریکا للَّه فیما اشرکتمونی فیه من طاعتکم ایّای فی الدّنیا و تبرّأت من ذلک هذا کقوله: «وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ». و قیل معناه انّی کفرت قبلکم بما اشرکتمونی من بعد، فانّ کفر ابلیس قبل کفرهم، «إِنَّ الظَّالِمِینَ» ای الکافرین، «لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ» یحتمل انّه من تمام کلام ابلیس و یحتمل الاستیناف.