شیخ صنعان پیر عهد خویش بود

در کمال از هرچه گویم بیش بود

شیخ بود او در حرم پنجاه سال

با مرید چارصد صاحب کمال

هر مریدی کآنِ او بود ای عجب

می‌نیاسود از ریاضت روز و شب

هم عمل هم علم با هم یار داشت

هم عیان هم کشف هم اسرار داشت

قرب پنجه حج بجای آورده بود

عمره عمری بود تا می‌کرده بود

خود صلاة و صوم بی‌حد داشت او

هیچ سنت را فرو نگذاشت او

پیشوایانی که در پیش آمدند

پیش او از خویش بی‌خویش آمدند

موی می‌بشکافت مرد معنوی

در کرامات و مقامات قوی

هرکه بیماری و سستی یافتی

از دم او تندرستی یافتی

خلق را فی الجمله در شادی و غم

مقتدایی بود در عالم علم

گرچه خود را قدوهٔ اصحاب دید

چند شب بر هم چنان در خواب دید

کز حرم در رومش افتادی مقام

سجده می‌کردی بتی را بر دوام

چون بدید این خواب بیدار جهان

گفت دردا و دریغا این زمان

یوسف توفیق در چاه اوفتاد

عقبهٔ دشوار در راه اوفتاد

من ندانم تا ازین غم جان برم

ترک جان گفتم اگر ایمان برم

نیست یک تن بر همه روی زمین

کو ندارد عقبه‌ای در ره چنین

گر کند آن عقبه قطع این جایگاه

راه روشن گرددش تا پیشگاه

ور بماند در پس آن عقبه باز

در عقوبت ره شود بر وی دراز

آخر از ناگاه پیر اوستاد

با مریدان گفت کارم اوفتاد

می‌بباید رفت سوی روم زود

تا شود تعبیر این، معلوم زود

چار صد مرد مرید معتبر

پس‌روی کردند با او در سفر

می‌شدند از کعبه تا اقصای روم

طوف می‌کردند سر تا پای روم

از قضا دیدند عالی منظری

بر سر منظر نشسته دختری

دختری ترسا و روحانی صفت

در ره روح اللهَش صد معرفت

بر سپهر حسن در برج جمال

آفتابی بود اما بی‌زوال

آفتاب از رشک عکس روی او

زردتر از عاشقان در کوی او

هرکه دل در زلف آن دلدار بست

از خیال زلف او زنار بست

هرکه جان بر لعل آن دلبر نهاد

پای در ره نانهاده سرنهاد

چون صبا از زلف او مشکین شدی

روم از آن هندوصفت پر چین شدی

هر دو چشمش فتنهٔ عشاق بود

هر دو ابرویش به خوبی طاق بود

چون نظر بر روی عشاق او فکند

جان به دست غمزه با طاق او فکند

ابرویش بر ماه طاقی بسته بود

مردمی بر طاق او بنشسته بود

مردم چشمش چو کردی مردمی

صید کردی جان صد صد آدمی

روی او در زیر زلف تابدار

بود آتش پاره‌ای بس آبدار

لعل سیرابش جهانی تشنه داشت

نرگس مستش هزاران دشنه داشت

گفت را چون بر دهانش ره نبود

از دهانش هر که گفت آگه نبود

همچو چشم سوزنی شکل دهانش

بسته زناری چو زلفش بر میانش

چاه سیمین در زنخدان داشت او

همچو عیسی در سخن جان داشت او

صد هزاران دل چو یوسف غرق خون

اوفتاده در چه او سرنگون

گوهری خورشیدفش در موی داشت

برقعی شَعر سیه بر روی داشت

دختر ترسا چو برقع برگرفت

بند بند شیخ آتش درگرفت

چون نمود از زیر برقع روی خویش

بست صد زنارش از یک موی خویش

گرچه شیخ آنجا نظر در پیش کرد

عشق آن بت‌روی، کار خویش کرد

شد به کل از دست و در پای اوفتاد

جای آتش بود و برجای اوفتاد

هرچه بودش، سر به سر نابود شد

ز آتش سودا دلش چون دود شد

عشق دختر کرد غارت جان او

ریخت کفر از زلف بر ایمان او

شیخ ایمان داد و ترسایی خرید

عافیت بفروخت رسوایی خرید

عشق برجان و دل او چیر گشت

تا ز دل نومید وز جان سیر گشت

گفت چون دین رفت چه جای دلست

عشق ترسازاده کاری مشکل است

چون مریدانش چنین دیدند زار

جمله دانستند کافتادست کار

سر به سر در کار او حیران شدند

سرنگون گشتند و سرگردان شدند

پند دادندش بسی، سودی نبود

بودنی چون بود، بِه‌بودی نبود

هرکه پندش داد فرمان می‌نبرد

زآن که دردش هیچ درمان می‌نبرد

عاشق آشفته فرمان کی برد

درد درمان‌سوز درمان کی برد

بود تا شب همچنان روز دراز

چشم بر منظر، دهانش مانده باز

چون شب تاریک در شعر سیاه

شد نهان چون کفر در زیر گناه

هر چراغی کآن شب‌اختر درگرفت

از دل آن پیر غم‌خور درگرفت

عشق او آن شب یکی صد بیش شد

لاجرم یک‌بارگی بی‌خویش شد

هم دل از خود هم ز عالم برگرفت

خاک بر سر کرد و ماتم درگرفت

یک دمش نه خواب بود و نه قرار

می‌تپید از عشق و می‌نالید زار

گفت یا رب امشبم را روز نیست؟

یا مگر شمع فلک را سوز نیست؟

در ریاضت بوده‌ام شب‌ها بسی

خود نشان ندهد چنین شب‌ها کسی

همچو شمع از سوختن خوابم نماند

بر جگر جز خون دل آبم نماند

همچو شمع از تفت و سوزم می‌کشند

شب همی‌سوزند و روزم می‌کشند

جمله شب در خون دل چون مانده‌ام

پای تا سر غرقه در خون مانده‌ام

هر دم از شب صد شبیخون بگذرد

می‌ندانم روز خود چون بگذرد

هرکه را یک شب چنین روزی بود

روز و شب کارش جگرسوزی بود

روز و شب بسیار در تب بوده‌ام

من به روز خویش امشب بوده‌ام

کار من روزی که می‌پرداختند

از برای این شبم می‌ساختند

یا رب امشب را نخواهد بود روز؟

شمع گردون را نخواهد بود سوز؟

یا رب این چندین علامت امشبست؟

یا مگر روز قیامت امشبست؟

یا از آهم شمع گردون مرده شد

یا ز شرم دلبرم در پرده شد

شب دراز است و سیه چون موی او

ورنه صد ره مُردمی بی‌روی او

می‌بسوزم امشب از سودای عشق

می‌ندارم طاقت غوغای عشق

عمر کو؟ تا وصف غم خواری کنم

یا به کام خویشتن زاری کنم

صبر کو؟ تا پای در دامن کشم

یا چو مردان رطل مردافکن کشم

بخت کو؟ تا عزم بیداری کند

یا مرا در عشق او یاری کند

عقل کو؟ تا علم در پیش آورم

یا به حیلت عقل با خویش آورم

دست کو؟ تا خاک ره بر سر کنم

یا ز زیر خاک و خون سر برکنم

پای کو؟ تا بازجویم کوی یار

چشم کو؟ تا بازبینم روی یار

یار کو؟ تا دل دهد در یک غمم

دست کو؟ تا دست گیرد یک دمم

زور کو؟ تا ناله و زاری کنم

هوش کو؟ تا ساز هشیاری کنم

رفت عقل و رفت صبر و رفت یار

این چه عشق است؟ این چه درد است؟ این چه کار؟

جملهٔ یاران به دلداری او

جمع گشتند آن شب از زاری او

همنشینی گفتش ای شیخ کبار

خیز این وسواس را غسلی برآر

شیخ گفتش امشب از خون جگر

کرده‌ام صد بار غسل ای بی‌خبر

آن دگر یک گفت تسبیحت کجاست؟

کی شود کار تو بی‌تسبیح راست؟

گفت تسبیحم بیفکندم ز دست

تا توانم بر میان زنار بست

آن دگر یک گفت ای پیرکهن

گر خطایی رفت بر تو توبه کن

گفت کردم توبه از ناموس و حال

تایبم از شیخی و حال و محال

آن دگر یک گفت ای دانای راز

خیز خود را جمع کن اندر نماز

گفت کو محراب روی آن نگار؟

تا نباشد جز نمازم هیچ‌کار

آن دگر یک گفت تا کی زین سخُن؟

خیز در خلوت خدا را سجده کن

گفت اگر بت‌روی من اینجاستی

سجده پیش روی او زیباستی

آن دگر گفتش پشیمانیت نیست؟

یک نفس درد مسلمانیت نیست؟

گفت کس نبود پشیمان بیش ازین

تا چرا عاشق نبودم پیش ازین

آن دگر گفتش که دیوت راه زد

تیر خذلان بر دلت ناگاه زد

گفت دیوی کو ره ما می‌زند،

گو بزن چون چست و زیبا می‌زند

آن دگر گفتش که هرک آگاه شد

گوید این پیر این چنین گمراه شد

گفت من بس فارغم از نام و ننگ

شیشهٔ سالوس بشکستم به سنگ

آن دگر گفتش که یاران قدیم

از تو رنجورند و مانده دل دو نیم

گفت چون ترسابچه خوش دل بود

دل ز رنج این و آن غافل بود

آن دگر گفتش که با یاران بساز

تا شویم امشب بسوی کعبه باز

گفت اگر کعبه نباشد دیر هست

هوشیار کعبه‌ام در دیر مست

آن دگر گفت این زمان کن عزم راه

در حرم بنشین و عذر خویش خواه

گفت سر بر آستان آن نگار

عذر خواهم خواست، دست از من بدار

آن دگر گفتش که دوزخ در ره است

مرد دوزخ نیست هر کو آگه است

گفت اگر دوزخ شود همراه من

هفت دوزخ سوزد از یک آه من

آن دگر گفتش بر امید بهشت

باز گرد و توبه کن زین کار زشت

گفت چون یار بهشتی‌روی هست

گر بهشتی بایدم این کوی هست

آن دگر گفتش که از حق شرم دار

حق تعالی را به حق آزرم دار

گفت این آتش چو حق در من فکند

من به خود نتوانم از گردن فکند

آن دگر گفتش برو ساکن بباش

باز ایمان آور و مؤمن بباش

گفت جز کفر از من حیران مخواه

هرک کافر شد ازو ایمان مخواه

چون سخن در وی نیامد کارگر

تن زدند آخر بدان تیمار در

موج‌زن شد پردهٔ دلشان ز خون

تا چه آید خود ازین پرده برون

تُرک روز، آخر چو با زرین سپر

هندوی شب را به تیغ افکند سر،

روز دیگر کاین جهان پر غرور

شد چو بحر از چشمهٔ خور غرق نور،

شیخ خلوت‌ساز کوی یار شد

با سگان کوی او در کار شد

معتکف بنشست بر خاک رهش

همچو مویی شد ز روی چون مهش

قرب ماهی، روز و شب در کوی او

صبر کرد از آفتاب روی او

عاقبت بیمار شد بی‌دلستان

هیچ برنگرفت سر زآن آستان

بود خاک کوی آن بت بسترش

بود بالین آستان آن درش

چون نبود از کوی او بگذشتنش

دختر آگه شد ز عاشق گشتنش

خویشتن را اعجمی کرد آن نگار

گفت ای شیخ از چه گشتی بی‌قرار

کی کنند، ای از شراب شرک مست

زاهدان در کوی ترسایان نشست؟

گر به زلفم شیخ اقرار آورد

هر دمش دیوانگی بار آورد

شیخ گفتش چون زبونم دیده‌ای

لاجرم دزدیده دل دزدیده‌ای

یا دلم ده باز یا با من بساز

در نیاز من نگر، چندین مناز

از سر ناز و تکبر درگذر

عاشق و پیر و غریبم درنگر

عشق من چون سرسری نیست ای نگار

یا سرم از تن ببر یا سر درآر

جان فشانم بر تو گر فرمان دهی

گر تو خواهی بازم از لب جان دهی

ای لب و زلفت زیان و سود من

روی و کویت مقصد و مقصود من

گه ز تاب زلف در تابم مکن

گه ز چشم مست در خوابم مکن

دل چو آتش، دیده چون ابر، از توام

بی‌کس و بی‌یار و بی‌صبر، از توام

بی تو بر جانم جهان بفروختم

کیسه بین کز عشق تو بردوختم

همچو باران اشک می‌بارم ز چشم

زآن که بی تو چشم این دارم ز چشم

دل ز دست دیده در ماتم بماند

دیده رویت دید، دل در غم بماند

آنچه من از دیده دیدم کس ندید

وآنچه من از دل کشیدم کس ندید

از دلم جز خون دل حاصل نماند

خون دل تا کی خورم چون دل نماند

بیش ازین بر جان این مسکین مزن

در فتوح او لگد چندین مزن

روزگار من بشد در انتظار

گر بود وصلی، بیاید روزگار

هر شبی بر جان کمین‌سازی کنم

بر سر کوی تو جان‌بازی کنم

روی بر خاک درت، جان می‌دهم

جان به نرخ خاک، ارزان می‌دهم

چند نالم بر درت؟ در باز کن

یک دمم با خویشتن دمساز کن

آفتابی، از تو دوری چون کنم؟

سایه‌ام، بی تو صبوری چون کنم؟

گرچه همچون سایه‌ام از اضطراب

درجهم در روزنت چون آفتاب

هفت گردون را درآرم زیر پر

گر فرو آری بدین سرگشته، سر

می‌روم با خاک جان سوخته

ز آتش جانم جهانی سوخته

پای از عشق تو در گل مانده

دست از شوق تو بر دل مانده

می‌برآید ز آرزویت جان ز من

چند باشی بیش از این پنهان ز من؟

دخترش گفت ای خرف از روزگار

ساز کافور و کفن کن، شرم‌دار

چون دمت سرد است دمسازی مکن

پیر گشتی، قصد دل بازی مکن

این زمان عزم کفن کردن تو را

بهترم آید که عزم من تو را

کی توانی پادشاهی یافتن؟

چون به سیری نان نخواهی یافتن

شیخ گفتش گر بگویی صد هزار

من ندارم جز غم عشق تو کار

عاشقی را چه جوان چه پیرمرد

عشق بر هر دل که زد تأثیر کرد

گفت دختر گر تو هستی مرد کار

چار کارت کرد باید اختیار

سجده کن پیش بت و قرآن بسوز

خمر نوش و دیده از ایمان بدوز

شیخ گفتا خمر کردم اختیار

با سهٔ دیگر ندارم هیچ‌کار

بر جمالت خمر دانم خورد من

و آن سهٔ دیگر ندانم کرد من

گفت دختر گر درین کاری تو چست

دست باید پاکت از اسلام شست

هرکه او همرنگ یار خویش نیست

عشق او جز رنگ و بویی بیش نیست

شیخ گفتش هرچه گویی آن کنم

وآنچه فرمایی به جان فرمان کنم

حلقه در گوش توام ای سیم تن

حلقه‌ای از زلف در حلقم فکن

گفت برخیز و بیا و خمر نوش

چون بنوشی خمر ، آیی در خروش

شیخ را بردند تا دیر مغان

آمدند آنجا مریدان در فغان

شیخ الحق مجلسی بس تازه‌ دید

میزبان را حسن بی‌اندازه دید

آتش عشق آب کار او ببرد

زلف ترسا روزگار او ببرد

ذره‌ای عقلش نماند و هوش هم

درکشید آن جایگه خاموش دم

جام می بستد ز دست یار خویش

نوش کرد و دل برید از کار خویش

چون به یک جا شد شراب و عشق یار

عشق آن ماهش یکی شد صد هزار

چون حریفی آب‌دندان دید شیخ

لعل او در حقه خندان دید شیخ،

آتشی از شوق در جانش فتاد

سیل خونین سوی مژگانش فتاد

باده‌ای دیگر گرفت و نوش کرد

حلقه‌ای از زلف او در گوش کرد

قرب صد تصنیف در دین یاد داشت

حفظ قرآن را بسی استاد داشت

چون می از ساغر به ناف او رسید

دعوی او رفت و لاف او رسید

هرچه یادش بود، از یادش برفت

باده آمد عقل چون بادش برفت

خمر، هر معنی که بودش از نخست

پاک از لوح ضمیر او بشست

عشق آن دلبر بماندش صعبناک

هرچه دیگر بود کلی رفت پاک

شیخ چون شد مست، عشقش زور کرد

همچو دریا جان او پرشور کرد

آن صنم را دید می در دست و مست

شیخ شد یکبارگی آنجا ز دست

دل بداد از دست، از می خوردنش

خواست تا دستی کند در گردنش

دخترش گفت ای تو مرد کار نه

مدعی در عشق، معنی دار نه

گر قدم در عشق محکم دارییی

مذهب این زلف پر خم دارییی،

همچو زلفم نِه قدم در کافری

زآن که نبود عشق، کار سرسری

عافیت با عشق نبود سازگار

عاشقی را کفر سازد، یاد دار

اقتدا گر تو به کفر من کنی

با من این دم دست در گردن کنی

ور نخواهی کرد اینجا اقتدا

خیز رو، اینک عصا اینک ردا

شیخ عاشق گشته، کار افتاده بود

دل ز غفلت بر قضا بنهاده بود

آن زمان کاندر سرش مستی نبود

یک نفس او را سر هستی نبود

این زمان چون شیخ عاشق گشت مست

اوفتاد از پای و کلی شد ز دست

برنیامد با خود و رسوا شد او

می‌نترسید از کسی، ترسا شد او

بود می بس کهنه، در وی کار کرد

شیخ را سرگشته چون پرگار کرد

پیر را می کهنه و عشق جوان

دلبرش حاضر، صبوری کی توان؟

شد خراب آن پیر و شد از دست و مست

مست و عاشق چون بود؟ رفته ز دست

گفت بی‌طاقت شدم ای ماه‌روی

از من بی‌دل چه می‌خواهی بگوی

گر به هشیاری نگشتم بت‌پرست

پیش بت مصحف بسوزم مست مست

دخترش گفت این زمان مرد منی

خواب خوش بادت که در خورد منی

پیش ازین در عشق بودی خام خام

خوش بزی چون پخته گشتی والسلام

چون خبر نزدیک ترسایان رسید

کآن چنان شیخی ره ایشان گزید،

شیخ را بردند سوی دیر مست

بعد از آن گفتند تا زنار بست

شیخ چون در حلقهٔ زنار شد

خرقه آتش در زد و در کار شد

دل ز دین خویشتن آزاد کرد

نه ز کعبه نه ز شیخی یاد کرد

بعد چندین سال ایمان درست

این چنین نوباوه رویش باز شست

گفت خذلان قصد این درویش کرد

عشق ترسازاده کار خویش کرد

هرچه گوید بعد از این، فرمان کنم

زین بتر چه بود که کردم؟ آن کنم

روز هشیاری نبودم بت پرست

بت پرستیدم چو گشتم مست مست

بس کسا کز خمر ترک دین کند

بی شکی، ام‌الخبایث این کند

شیخ گفت ای دختر دلبر چه ماند؟

هرچه گفتی کرده شد، دیگر چه ماند؟

خمر خوردم، بت پرستیدم ز عشق

کس مبیناد آنچه من دیدم ز عشق

کس چو من، از عاشقی شیدا شود؟

و آن چنان شیخی، چنین رسوا شود؟

قرب پنجه سال راهم بود باز

موج می‌زد در دلم دریای راز

ذره‌ای عشق از کمین درجست چست

برد ما را بر سر لوح نخست

عشق از این بسیار کردست و کند

خرقه با زنار کردست و کند

تختهٔ کعبه است ابجدخوان عشق

سرشناس غیب، سرگردان عشق

این همه خود رفت برگوی اندکی

تا تو کی خواهی شدن با من یکی؟

چون بنای وصل تو بر اصل بود

هرچه کردم بر امید وصل بود

وصل خواهم و آشنایی یافتن

چند سوزم در جدایی یافتن؟

باز دختر گفت ای پیر اسیر

من گران کابینم و تو بس فقیر

سیم و زر باید مرا ای بی‌خبر

کی شود بی‌سیم و زر کارت به سر؟

چون نداری تو، سر خود گیر و رو

نفقه‌ای بستان ز من ای پیر و رو

همچو خورشید سبک‌رو فرد باش

صبر کن مردانه‌وار و مرد باش

شیخ گفت ای سروقدِ سیم‌بر

عهد نیکو می‌بری الحق به سر

کس ندارم جز تو ای زیبا نگار

دست ازین شیوه سخن آخر بدار

هر دم از نوع دگر اندازیَم

در سر اندازی و سر اندازیَم

خون تو بی تو بخوردم هرچه بود

در سر و کار تو کردم هرچه بود

در ره عشق تو هر چم بود شد

کفر و اسلام و زیان و سود شد

چند داری بی‌قرارم ز انتظار

تو ندادی این چنین با من قرار

جملهٔ یاران من برگشته‌اند

دشمن جان من سرگشته‌اند

تو چنین، وایشان چنان، من چون کنم؟

نه مرا دل ماند و نه جان، چون کنم؟

دوست‌تر دارم من ای عیسی‌سرشت

با تو در دوزخ که بی تو در بهشت

عاقبت چون شیخ آمد مرد او

دل بسوخت آن ماه را از درد او

گفت کابین را کنون ای ناتمام

خوک‌وانی کن مرا سالی مدام

تا چو سالی بگذرد، هر دو به هم

عمر بگذاریم در شادی و غم

شیخ از فرمان جانان سرنتافت

کآن که سر تافت او ز جانان، سر نیافت

رفت پیر کعبه و شیخ کبار

خوک‌وانی کرد سالی اختیار

در نهاد هر کسی صد خوک هست

خوک باید کشت یا زنار بست

تو چنان ظن می‌بری ای هیچ کس

کاین خطر آن پیر را افتاد بس؟

در درون هر کسی هست این خطر

سر برون آرد چو آید در سفر

تو ز خوک خویش اگر آگه نه‌ای

سخت معذوری که مرد ره نه‌ای

گر قدم در ره نهی چون مرد کار

هم بت و هم خوک بینی صد هزار

خوک کش، بت سوز، در سودای عشق

ورنه همچون شیخ شو رسوای عشق

هم‌نشینانش چنان درماندند

کز فرو ماندن به جان درماندند

چون بدیدند آن گرفتاری او

بازگردیدند از یاری او

جمله از شومی او بگریختند

در غم او خاک بر سر ریختند

بود یاری در میان جمع، چست

پیش شیخ آمد که ای در کار سست

می‌رویم امروز سوی کعبه باز

چیست فرمان؟ باز باید گفت راز

یا همه همچون تو ترسایی کنیم

خویش را محراب رسوایی کنیم

این چنین تنهات نپسندیم ما

همچو تو زنار بربندیم ما

یا چو نتوانیم دیدت هم چنین

زود بگریزیم بی‌تو زین زمین

معتکف در کعبه بنشینیم ما

دامن از هستیت در چینیم ما

شیخ گفتا جان من پر درد بود

هر کجا خواهید باید رفت زود

تا مرا جانست، دیرم جای بس

دختر ترسام جان افزای بس

می‌ندانید، ارچه بس آزاده‌اید

زآن که اینجا کار ناافتاده‌اید

گر شما را کار افتادی دمی

همدمی بودی مرا در هر غمی

باز گردید ای رفیقان عزیز

می‌ندانم تا چه خواهد بود نیز

گر ز ما پرسند، برگویید راست

کآن ز پا افتاده سرگردان کجاست

چشم پر خون و دهن پر زهر ماند

در دهان اژدهای قهر ماند

هیچ کافر در جهان ندهد رضا

آنچه کرد آن پیر اسلام از قضا

روی ترسایی نمودندش ز دور

شد ز عقل و دین و شیخی ناصبور

زلف او چون حلقه در حلقش فکند

در زفان جملهٔ خلقش فکند

گر مرا در سرزنش گیرد کسی

گو درین ره این چنین افتد بسی

در چنین ره کآن نه بن دارد نه سر

کس مبادا ایمن از مکر و خطر

این بگفت و روی از یاران بتافت

خوک‌وانی را سوی خوکان شتافت

بس که یاران از غمش بگریستند

گه ز دردش مرده گه می‌زیستند

عاقبت رفتند سوی کعبه باز

مانده جان در سوختن، تن در گداز

شیخشان در روم تنها مانده

داده دین در راه ترسا مانده

وآنگه ایشان از حیا حیران شده

هر یکی در گوشه‌ای پنهان شده

شیخ را در کعبه یاری چست بود

در ارادت دست از کل شست بود

بود بس بیننده و بس راهبر

زو نبودی شیخ را آگاه‌تر

شیخ چون از کعبه شد سوی سفر

او نبود آنجایگه حاضر مگر

چون مرید شیخ باز آمد به جای

بود از شیخش تهی خلوت‌سرای

باز پرسید از مریدان حال شیخ

باز گفتندش همه احوال شیخ

کز قضا او را چه بار آمد به بر

وز قدر او را چه کار آمد به سر

موی ترسایی به یک مویش ببست

راه بر ایمان به صد سویش ببست

عشق می‌بازد کنون با زلف و خال

خرقه گشتش مخرقه، حالش محال

دست کلی بازداشت از طاعت او

خوک‌وانی می‌کند این ساعت او

این زمان آن خواجهٔ بسیار درد

بر میان زنار دارد چار کرد

شیخ ما گرچه بسی در دین بتاخت

از کهن گبریش می‌نتوان شناخت

چون مرید آن قصه بشنود، از شگفت

روی چون زر کرد و زاری درگرفت

با مریدان گفت ای‌تر دامنان

در وفاداری نه مرد و نه زنان

یار کار افتاده باید صد هزار

یار ناید جز چنین روزی به کار

گر شما بودید یار شیخ خویش

یاری او از چه نگرفتید پیش؟

شرمتان باد، آخر این یاری بود؟

حق گزاری و وفاداری بود؟

چون نهاد آن شیخ بر زنار دست

جمله را زنار می‌بایست بست

از برش عمدا نمی‌بایست شد

جمله را ترسا همی‌بایست شد

این نه یاری و موافق بودنست

کآنچه کردید از منافق بودنست

هرکه یار خویش را یاور شود

یار باید بود اگر کافر شود

وقت ناکامی توان دانست یار

خود بود در کامرانی صد هزار

شیخ چون افتاد در کام نهنگ

جمله زو بگریختید از نام و ننگ

عشق را بنیاد بر بدنامی است

هرک ازین سر سرکشد، از خامی است

جمله گفتند آنچه گفتی بیش ازین

بارها گفتیم با او پیش ازین

عزم آن کردیم تا با او به هم

هم نفس باشیم در شادی و غم

زهد بفروشیم و رسوایی خریم

دین براندازیم و ترسایی خریم

لیک روی آن دید شیخ کارساز

کز بر او یک به یک گردیم باز

چون ندید از یاری ما شیخ سود

بازگردانید ما را شیخ زود

ما همه بر حکم او گشتیم باز

قصه برگفتیم و ننهفتیم راز

بعد از آن اصحاب را گفت آن مرید

گر شما را کار بودی بر مزید

جز در حق نیستی جای شما

در حضورستی سرا پای شما

در تظلم داشتن در پیش حق

هر یکی بردی از آن دیگر سبق

تا چو حق دیدی شما را بی‌قرار

بازدادی شیخ را بی‌انتظار

گر ز شیخ خویش کردید احتراز

از در حق از چه می‌گردید باز؟

چون شنیدند آن سخن، از عجز خویش

برنیاوردند یک تن سر ز پیش

مرد گفت اکنون ازین خجلت چه سود؟

کار چون افتاد برخیزیم زود

لازم درگاه حق باشیم ما

در تظلم خاک می‌پاشیم ما

پیرهن پوشیم از کاغذ همه

در رسیم آخر به شیخ خود همه

جمله سوی روم رفتند از عرب

معتکف گشتند پنهان روز و شب

بر در حق هر یکی را صد هزار

گه شفاعت گاه زاری بود کار

همچنان تا چل شبانروز تمام

سر نپیچیدند هیچ از یک مقام

جمله را چل شب نه خور بود و نه خواب

هم چو شب چل روز نه نان و نه آب

از تضرع کردن آن قوم پاک

در فلک افتاد جوشی صعبناک

سبزپوشان در فراز و در فرود

جمله پوشیدند از آن ماتم کبود

آخرالامر آن که بود از پیش صف

آمدش تیر دعا اندر هدف

بعد چل شب آن مرید پاکباز

بود اندر خلوت از خود رفته باز

صبحدم بادی درآمد مشکبار

شد جهان کشف بر دل آشکار

مصطفی را دید می‌آمد چو ماه

در بر افکنده دو گیسوی سیاه

سایهٔ حق آفتاب روی او

صد جهان جان وقف یک یک موی او

می‌خرامید و تبسم می‌نمود

هرکه می‌دیدش در او گم می‌نمود

آن مرید آن را چو دید از جای جست

کای نبی الله دستم گیر دست

رهنمای خلقی، از بهر خدای

شیخ ما گمراه شد راهش نمای

مصطفی گفت ای به همت بس بلند

رو که شیخت را برون کردم ز بند

همت عالیت کار خویش کرد

دم نزد تا شیخ را در پیش کرد

در میان شیخ و حق از دیرگاه

بود گردی و غباری بس سیاه

آن غبار از راه او برداشتم

در میان ظلمتش نگذاشتم

کردم از بحر شفاعت شبنمی

منتشر بر روزگار او همی

آن غبار اکنون ز ره برخاستست

توبه بنشسته گنه برخاستست

تو یقین می‌دان که صد عالم گناه

از تف یک توبه برخیزد ز راه

بحر احسان چون درآید موج‌زن

محو گرداند گناه مرد و زن

مرد از شادی آن مدهوش شد

نعره‌ای زد کآسمان پرجوش شد

جملهٔ اصحاب را آگاه کرد

مژدگانی داد و عزم راه کرد

رفت با اصحاب گریان و دوان

تا رسید آنجا که شیخ خوک‌وان

شیخ را می‌دید چون آتش شده

در میان بی‌قراری خوش شده

هم فکنده بود ناقوس مغان

هم گسسته بود زنار از میان

هم کلاه گبرکی انداخته

هم ز ترسایی دلی پرداخته

شیخ چون اصحاب را از دور دید

خویشتن را در میان بی‌نور دید

هم ز خجلت جامه بر تن چاک کرد

هم به دست عجز بر سر خاک کرد

گاه چون ابر اشک خونین می‌فشاند

گاه دست از جان شیرین می‌فشاند

گه ز آهش پردهٔ گردون بسوخت

گه ز حسرت در تن او خون بسوخت

حکمت اسرار قرآن و خبر

شسته بودند از ضمیرش سر به سر

جمله با یاد آمدش یکبارگی

باز رست از جهل و از بیچارگی

چون به حال خود فرو نِگریستی

در سجود افتادی و بگریستی

همچو گل در خون چشم آغشته بود

وز خجالت در عرق گم گشته بود

چون بدیدند آنچنان اصحابناش

مانده در اندوه و شادی مبتلاش

پیش او رفتند سرگردان همه

وز پی شکرانه جان افشان همه

شیخ را گفتند ای پی‌برده راز

میغ شد از پیش خورشید تو باز

کفر برخاست از ره و ایمان نشست

بت پرست روم شد یزدان پرست

موج زد ناگاه دریای قبول

شد شفاعت‌خواه کار تو، رسول

این زمان شکرانه عالم عالمست

شکر کن حق را چه جای ماتمست

منت ایزد را که در دریای قار

کرده راهی همچو خورشید آشکار

آن که داند کرد روشن را سیاه

توبه داند داد با چندین گناه

آتش توبه چو بر اَفروزد او

هرچه باید جمله بر هم سوزد او

قصه کوته می‌کنم، آن جایگاه

بودشان القصه حالی عزم راه

شیخ غسلی کرد و شد در خرقه باز

رفت با اصحاب خود سوی حجاز

دید از آن پس دختر ترسا به خواب

کاوفتادی در کنارش آفتاب

آفتاب آنگاه بگشادی زبان

کز پی شیخت روان شو این زمان

مذهب او گیر و خاک او بباش

ای پلیدش کرده، پاک او بباش

او چو آمد در ره تو بی‌مجاز

در حقیقت تو ره او گیر باز

از رهش بردی، به راه او درآی

چون به راه آمد، تو همراهی نمای

رهزنش بودی بسی، همره بباش

چند ازین بی‌آگهی؟ آگه بباش

چون درآمد دختر ترسا ز خواب

نور می‌داد از دلش چون آفتاب

در دلش دردی پدید آمد عجب

بی‌قرارش کرد آن درد از طلب

آتشی در جان سرمستش فتاد

دست در دل زد، دل از دستش فتاد

می‌ندانست او که جان بی‌قرار

در درون او چه تخم آورد بار

کار افتاد و نبودش همدمی

دید خود را در عجایب عالمی

عالمی کآنجا نشان راه نیست

گنگ باید شد، زفان را راه نیست

در زمان آن جملگی ناز و طرب

همچو باران زو فروریخت ای عجب

نعره زد، جامه‌دران بیرون دوید

خاک بر سر در میان خون دوید

با دل پردرد و شخص ناتوان

از پی شیخ و مریدان شد دوان

هم چو ابر غرقه در خوی می‌دوید

پای داد از دست، بر پی می‌دوید

می‌ندانست او که در صحرا و دشت

از کدامین سوی می‌باید گذشت

عاجز و سرگشته می‌نالید خوش

روی خود در خاک می‌مالید خوش

زار می‌گفت ای خدای کارساز

عورتی‌ام مانده از هر کار باز

مرد راه چون تویی را ره زدم

تو مزن بر من که بی آگه زدم

بحر قهاریت را بنشان ز جوش

می‌ندانستم، خطا کردم، بپوش

هرچه کردم، بر من مسکین مگیر

دین پذیرفتم، مرا تو دست گیر

می‌بمیرم از کسم یاریم نیست

حصه از عزت به جز خواریم نیست

شیخ را اعلام دادند از درون

کآمد آن دختر ز ترسایی برون

آشنایی یافت با درگاه ما

کارش افتاد این زمان در راه ما

باز گرد و پیش آن بت باز شو

با بت خود همدم و همساز شو

شیخ حالی بازگشت از ره چو باد

باز شوری در مریدانش فتاد

جمله گفتندش ز سر بازت چه بود؟

توبه و چندین تک و تازت چه بود؟

بار دیگر عشق‌بازی می‌کنی؟

توبه‌ای بس نانمازی می‌کنی؟

حال دختر شیخ با ایشان بگفت

هرکه آن بشنود ترک جان بگفت

شیخ و اصحابش ز پس رفتند باز

تا شدند آنجا که بود آن دل‌نواز

زرد می‌دیدند چون زر روی او

گم شده در گَردِ ره، گیسوی او

برهنه‌پای و دریده‌جامه، پاک

بر مثال مرده‌ای بر روی خاک

چون بدید آن ماه شیخ خویش را

غشی آورد آن بت دل‌ریش را

چون ببرد آن ماه را در غش خواب

شیخ بر رویش فشاند از دیده آب

چون نظر افکند بر شیخ آن نگار

اشک می‌بارید چون ابر بهار

دیده بر عهد وفای او فکند

خویشتن در دست و پای او فکند

گفت از تشویر تو جانم بسوخت

بیش ازین در پرده نتوانم بسوخت

برفکن این پرده تا آگه شوم

عرضه کن اسلام تا با ره شوم

شیخ بر وی عرضهٔ اسلام داد

غلغلی در جملهٔ یاران فتاد

چون شد آن بت‌روی از اهل عیان

اشک باران، موج‌زن شد در میان

آخر الامر آن صنم چون راه یافت

ذوق ایمان در دل آگاه یافت

شد دلش از ذوق ایمان بی‌قرار

غم درآمد گِرد او بی غمگسار

گفت شیخا طاقت من گشت طاق

من ندارم هیچ طاقت در فِراق

می‌روم زین خاکدان پُر صُداع

الوداع ای شیخ عالم الوداع

چون مرا کوتاه خواهد شد سخُن

عاجزم، عفوی کن و خصمی مکن

این بگفت آن ماه و دست از جان فشاند

نیم جانی داشت بر جانان فشاند

گشت پنهان آفتابش زیر میغ

جان شیرین زو جدا شد ای دریغ

قطره‌ای بود او درین بحر مجاز

سوی دریای حقیقت رفت باز

جمله چون بادی ز عالم می‌رویم

رفت او و ما همه هم می‌رویم

زین چنین افتد بسی در راه عشق

این، کسی داند که هست آگاه عشق

هرچه می‌گویند در ره، ممکن است

رحمت و نومید و مکر و ایمن است

نفس، این اسرار نتواند شنود

بی نصیبه گوی نتواند ربود

این یقین از جان و دل باید شنید

نه به نفس آب و گِل باید شنید

جنگ دل با نفس هر دم سخت شد

نوحه‌ای در ده که ماتم سخت شد