سنایی » دیوان اشعار » قصاید » قصیدهٔ شمارهٔ ۱۴۴

شرط مردان نیست در دل عشق جانان داشتن

پس دل اندر بند وصل و بند هجران داشتن

بلکه اندر عشق جانان شرط مردان آن بود

بر در دل بودن و فرمان جانان داشتن

دُر که از بحر عطا خیزد صدف دل ساختن

تیر کز شست قضا آید هدف جان داشتن

نوک پیکانها که بر جانها رسد، بر جان خویش

نامشان پیکان سلطانی نه پیکان داشتن

از برای جاه سلطان نز پی سگبان و سگ

دل محط رحل سگبانان سلطان داشتن

عقل ناکس روی را مصحف در آب انداختن

عشق برنا پیشه را شمشیر بران داشتن

چون ز دست دوست خوردی در مذاق از جام جان

لقمه را حلوا و بلوا هر دو یکسان داشتن

چون جمال زخم چوگان دیدی اندر دست دوست

خویشتن را پای کوبان گوی میدان داشتن

وصل بتوان خواست لیک از قهر نتوان یافتن

وقت نتوان یافت لیک از لطف بتوان داشتن

بر در میدان الا الله تیغ لا اله

هر قرینی کونه زالله بهر قربان داشتن

شرط مومن چیست؟ اندر خویشتن کافر شدن

شرط کافر چیست؟ اندر کفر ایمان داشتن

هر چه دست آویز داری جز خدا آن هیچ نیست

چون عصا پنداشتن در دست ثعبان داشتن

خویشتن را چون نمک بگداخت باید تا توان

خویشتن بر خوان ربانی نمکدان داشتن

کی توان با صدهزاران پردهٔ نا بود و بود

اهرمن را قابل انوار یزدان داشتن

کی توان با همرهان خطهٔ کون و فساد

جان خود را محرم اسرار فرقان داشتن

هم به جاه آن اگر ممکن شود در راه آن

هر دو گیهان داشتن پس بر سری آن داشتن

خویشتن اول بباید شستن از گرد حدوث

آن گهٔ خود را چو قرا ز اهل قرآن داشتن

چند ازین در جستجوی و رنگ و بوی و گفتگوی

خویشتن در تنگنای نفس انسان داشتن

چون دو شب همخوابه خواهد بود با خورشید ماه

در محاق او را چه بیم از شکل نقصان داشتن

خاک و باد و آب و آتش را به ارکان بازده

چند خواهی خویشتن موقوف دوران داشتن

تا کی اندر پردهٔ غفلت ز راه رنگ و بوی

این رباط باستانی را به بستان داشتن

خوب نبود سوخته جبریل پر در عشق تو

آن گه از رضوان امید مرغ بریان داشتن

کدخدای هر دو عالم بود خواهی پس ترا

زشت باشد زیر کیوان تخت و ایوان داشتن

بگذر از نفس بهیمی تا نباید تنت را

طمع نقل و مرغ و خمر و حور و غلمان داشتن

بگذر از عقل طبیعی تا نباید جانت را

صورت تخییل هر بی‌دین به برهان داشتن

تا کی از کاهل نمازی ای حکیم زشت خوی

همچو دونان اعتقاد اهل یونان داشتن

صدق بوبکری و حذق حیدری کردن رها

پس دل اندر زمرهٔ فرعون و هامان داشتن

عقل نبود فلسفه خواندن ز بهر کاملی

عقل چه بود؟ جان نبی خواه و نبی خوان داشتن

دین و ملت نی و بر جان نقش حکت دوختن

نوح و کشتی نی و در دل عشق طوفان داشتن

فقه نبود قال و قیل از بهر کسب جاه و مال

فقه چه بود؟ عقل و جان و دین به سامان داشتن

از برای سختن دعوی و معنی روز عدل

صد زبان خاموش و گویا همچو میزان داشتن

هر کجا شیریست خود را چون شکر بگداختن

هر کجا سیریست خود را چون سپندان داشتن

از پی تهذیب جان پیوسته بر خوان بلا

چاشنی گیران جان را تیز دندان داشتن

عقل را بهر تماشا گرد سروستان غیب

همچو طاووسان روحانی خرامان داشتن

چون بپویی راه دانی چیست علم آموختن

چون بجویی علم دانی چست کیهان داشتن

دین نباشد با مراد و با هوا در ساختن

دین چه باشد؟ خویشتن در حکم یزدان داشتن

چارپایی بی‌دم عیسی مریم تاختن

چوب دستی بی‌کف موسی عمران داشتن

آفتی‌دان عشوه ده را سر شرع آموختن

فتنه‌ای دان دیو را مهر سلیمان داشتن

هر دم از روی ترقی بر کتاب عاشقی

«جددوا ایمانکم» در دیدهٔ جان داشتن

از برای پاکی دین در سرای خامشی

عقل دانا زندگانی را به زندان داشتن

عشق نبود درد را داروی صبر آمیختن

عشق چبود؟ ذوق را همدرد درمان داشتن

از برای غیرت معشوق هم در خون دل

ای دریغا های خون‌آلود پنهان داشتن

گه گهی در کوی حیرت بی‌فضولی گوش و لب

از دل سنگین جلاجل وز لب افغان داشتن

زهد چبود؟ هر چه جز حق روی ازو برتافتن

زهد نبود روی چون طاعون و قطران داشتن

فقر نبود باد را از خاک خفتان دوختن

فقر چبود؟ بود را از بود عریان داشتن

از برای زاد راه اندر چراگاه صفا

پیش جانان جان بی‌جان خوان بی‌نان داشتن

عقل و جان پستان بستانست طفل راه را

گر تو مردی تا کی از پستان و بستان داشتن

عشق دنیا کافری باشد که شرط مومنست

صحن بازی جان رندان را به زندان داشتن

چون ز شبهت خویشتن را تربیت کردی ترا

از جوارح ظلم باشد چشم احسان داشتن

چون طعامش پاک دادی پس مسلم باشدت

چون سگ اصحاب کهف او را نگهبان داشتن

تا ترا در خاکدان ناسوت باشد میزبان

کی توان لاهوت را در خانه مهمان داشتن

خویش و جان را در دو گیتی از برای خویشتن

چار میخ عقل و نفس و چار ارکان داشتن

خاکپاشان دیگرند و باد پیمایان دگر

کی توان ساسانیان را ز آل سامان داشتن

سینه نتوان خانهٔ «ام الخبائث» ساختن

چون بصر نتوان فدای ام غیلان داشتن

تا کی از نار هوا نز روی هویت چنین

خویشتن را بیهده مدهوش و حیران داشتن

زشت باشد خویشتن بستن بر آدم وانگهی

نفس آدم را غلام نفس شیطان داشتن

تا بیابی بوی یوسف بایدت یعقوب‌وار

رخت و بخت و عقل و جان در بیت احزان داشتن

قابل تکلیف شرعی تا خرد با تست از آنک

چاره نبود اسب کودن را ز پالان داشتن

کو کمال حیرتی تا مر ترا رخصت بود

صورت جان را نه کافر نه مسلمان داشتن

کو جمال طاعتی تا مر ترا فتوی دهد

از برای چشم بد خالی ز عصیان داشتن

گرچه برخوانند حاضر لیک نتوان از گزاف

برفراز خوان مگس را همچو اخوان داشتن

دوزخ آشامان بدند ایشان و اینان کاهلان

این خسان را کی توان هم سنگ ایشان داشتن

دشمن خود باش زیرا جز هوا نبود ترا

تا تو یار خویش باشی یار نتوان داشتن

تا کی اندر صدر «قال الله» یا «قال الرسول»

قبله تخییل فلان یا قیل بهمان داشتن

خوب نبود عیسی اندر خانه پس در آستین

از برای توتیا سنگ سپاهان داشتن

چون بزیر این دو گویی گوی شو چون این و آن

از پی شاهان گذار آیین چوگان داشتن

تا کی اندر کار دنیا تا کی اندر شغل دین

از حریصی خویشتن دانا و نادان داشتن

اهل دنیا اهل دین نبوند ازیرا راست نیست

هم سکندر بودن و هم آب حیوان داشتن

برکه خندد پس خضر چون با شما بیند همی

گور کن در بحر و کشتی در بیابان داشتن

چون ز راه صدق و صفوت نز من آید نز شما

صدق بوذر داشتن یا عشق سلمان داشتن

بوهریره‌وار باید باری اندر اصل و فرع

گه دل اندر دین و گه دستی در انبان داشتن

دین ز درویشان طلب زیرا که شاهان را مقیم

رسم باشد گنجها در جای ویران داشتن

از خود و از خلق نرهی تا نگردد بر تو خوش

در دبیرستان حیرت لوح نسیان داشتن

چند بر باد هوا خسبی همی عفریت‌وار

خویشتن در آب و آتش همچو دیوان داشتن

راحت از دیوان نجویی پس ز دیوان دور شو

باز هل همواره دیوان را به دیوان داشتن

کی توان از خلق متواری شدن پس در ملا

مشعله در دست و مشک اندر گریبان داشتن

شاعری بگذار و گرد شرع گرد ایرا ترا

زشت باشد بی‌محمد نظم حسان داشتن

ورت خرسندی درین منزل ولی نعمت بود

رو که چون من بی‌نیازی از فراوان داشتن

باد بیرون کن ز سر تا جمع گردی بهر آنک

خاک را جز باد نتواند پریشان داشتن

راستی اندر میان داوری شرطست از آنک

چون الف زو دور شد دستی در امکان داشتن

گر چو خورشیدی نباید تا بوی غماز خویش

توبه باید کرد ازین رخسار رخشان داشتن

بی طمع زی چون سنایی تا مسلم باشدت

خویشتن را زین گرانجانان تن آسان داشتن

باد کم کن جان خود را تا توانی همچنو

خاک پای خاکپاشان خراسان داشتن